Экономика

Көз карандысыз чет өлкөлүк жана кыргызстандык эксперттердин пикири боюнча, кыргыз өкмөтү азыркы турушу менен экономиканы эффективдүү башкарууга жөндөмсүз. Ал дүйнөдөгү эң коррупцияланган бийликтердин катарына кирет. Ошондуктан ПРООН жана ТАСИС программаларынын алкагында атайын изилдөө жүргүзүлүп, анда административдик реформанын негизги багыттары иштелип чыккан болчу. Ага ылайык өткөн жылдын биринчи жарымында 12 министрликте, мамлекеттик агенттикте жана аймактык органдарда аттестация өткөрүлүп, ага катышкан 229 кызматкердин 41 аттестациядан өтпөй калган. 64үнө болсо өйдөрөөк кызмат орду сунуш кылынган. Азыр жогорку кызмат орундарына конкурс менен кабыл алуу практикаланып жатат. Премьер-министрдин аппаратынан алынган маалыматтарга караганда, 2002-жылдын биринчи жарымында министрликтердин аппаратына 104 адам конкурс менен кабыл алынган. Ал эми аймактык органдарга конкурс менен алынган кызматкерлердин саны 602 болду. Бул жалпы жумушка алынгандардын 40% жана 80% түзөт. Президент өткөн жылдын март айында чыгарган указы менен мамлекеттик аппаратты 5% кыскартууну белгилеген болчу. Премьер-министрдин аппаратынан алынган маалыматка караганда ал иш жүзүндө 6,6 % кыскартылды. Мындан алынган үнөм 30 млн. сомду түзөт.

Административдик реформанын негизги багыттарынын бири - мамлекеттик органдардын иш милдеттерин тактап, бири-бирин кайталаган министрликтерди кошуу жана жоюу. Бул багытта өткөн жылы премьер-министр башында турган атайын комиссия түзүлгөн болчу. Комиссия декабрь-январь айларында министрликтердин отчетун угуп чыкты.

- Быйыл «Кыргызстандын мамлекеттүүлүк жылы» деп жарыяланганын жакшы билесиңер. Биз бул жылды «мамлекеттик башкаруу системасын реформалоо жылы» деп да айтып жатабыз. Биз азыр министрликтердин жана мамлекеттик агенттиктердин иш милдеттерин тактап чыктык. Эми бири-бирин кайталаган мамлекеттик органдарды бириктиребиз. Министрликтер жана агенттиктер ишкерлердин натыйжалуу иштешине зарыл шарттарды түзүп бериши керек. Башка ашыкча иш милдеттеринин баарын жоюп жатабыз. Аларды даана жана ачык кылалы деп атабыз. Ошондо гана коррупциядан арылууга мүмкүнчүлүк болот, - дейт вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев.

Өткөн жылы Салык жана Бажы инспекциялары бириктирилип, анын ордуна Кирешелер боюнча комитет түзүлгөн. Премьер-министрдин аппаратынан алынган маалыматка караганда, функционалдык анализдин негизинде эми 5 мамлекеттик структураны бириктирүү маселеси каралып жатат. Алар - Тышкы соода жана өнөр жай министрлиги, Ишкерликти өнүктүрүү боюнча мамлекеттик комиссия, Антимонополдук комиссия, Стандарт жана метрология боюнча агенттик жана Мамлекеттик мүлк комитетинин алдындагы Инвестицияларды тартуу боюнча борбор.

Жүргүзүлгөн иштердин экономикага тийгизген таасири азырынча байкалбайт. Өткөн жылы, тескерисинче, ички дүӈ продуктунун азайып кеткени көпчүлүккө маалым.

Көз карандысыз эксперттер президенттик администрация менен өкмөттүн аппаратын да бири-бирин кайталаган органдар деп эсептешет. Бул 2 органга мамлекеттик башкаруу системасына бөлүнгөн акчанын көбү жумшалаары көпчүлүккө маалым. Бирок аларды бириктирүү саясий чечимди талап кылат. Жакында өткөрүлгөн референдумда бул маселе коюлбай калды. Андыктан ал көпкө чейин чечилчүдөй эмес.

Эксперттер, мындан тышкары, кичинекей Кыргызстан үчүн бир нече баскычтан турган жергиликтүү администрациянын зарылчылдыгы жок экендигин да айтып жүрүшөт. Алар, мисалы, райондорду же облустарды жоюп, бирөөсүн эле калтырып койсо, андан экономика зыян тартпастыгын, тескерисинче мамлекеттик аппаратка кеткен акча бир топ азаярын белгилешет. Бул да жакында кабыл алынган Конституциянын жаӈы редакциясында оӈ чечилген жок. Бирок Конституцияда ал маселе ачык калтырылып, кийин зарыл болгондо тиешелүү реформа жүргүзгөнгө мүмкүнчүлүк берилди.

Өкмөт жана Мыйзам чыгаруу жыйыны бул салыкты айыл чарбасына жалпы киргизген жок. Аны дүң продукциясынын көлөмү 300 миң сомдон ашкан гана ири чарбалар төлөшөт. Финансы министрлигинин маалыматы боюнча, өлкө боюнча андай чарбалардын саны 156 эле. Тагыраак айтканда, алар тара десе да тарабай, дыйкан чарбаларынын бирикмеси болуп атын өзгөртүп, заты мурдагыдай эле колхоз бойдон калган чарбалар. Көпчүлүгү орус калкы басымдуулук кылган Чүй боорундагы айылдарда. Мал-мүлкүнүн баарын болбосо да кыйласын сактап калышкан. Азыр алардын абалы жакшы болуп чыгып, анда иштегендер мурдагыдай болбосо да тарап кеткен дыйкандардын көпчүлүгүнө караганда үй-бүлөсүн тыңыраак багып жатышат. Мындан бир жума мурда алардын өкүлдөрү – Сокулуктун «Рассвет», «Шопоков», Москва районунун «Заветы Ильича», «Чекирсуу», «Россия», Аламүдүн районунун «Ветка» жана Тоңдун «Айкөл» дыйкан чарба бирикмелеринин жетекчилери пресс-конференция өткөрүшүп, эгерде бул салык кире турган болсо айыл чарбасындагы ири ишканалар биротоло талкаланаарын айтып чыгышты.

- Өзүнүн айыл чарба товар өндүрүүчүлөрүн колдобой коюу - кылмыш. Мыйзам чыгаруу жыйыны кабыл алган мыйзам – бул ири айыл чарба товарларын өндүрүүчүлөрдү жерге көмүү болуп саналат. Бул алардын өзүнө гана эмес, бүткүл мамлекетке да зыян алып келет, анткени бюджет андан таптакыр киреше албайт, чыгаша гана болот, - дейт «Рассвет» дыйкан чарбалар бирикмесинин төрайымы Екатерина Быцко.

Өкмөт жана Финансы министрлиги кошумча нарк салыгынын ири чарбалар үчүн гана киргизилишин мындайча негиздейт. Алардын ою боюнча, ири чарбалар өз продукциясын өздөрү тышкы рынокко экспорттой алышат. Мыйзам боюнча продукция экспортко кеткен учурда мамлекет кошумча нарк салыгынын айырмасын кайрып берүүгө тийиш. Ошондуктан өкмөт менен Финмин «ири айыл чарба товар өндүрүүчүлөрү мындан утпаса, алды уттурбайт» деп эсептешет. Ал эми ири чарба жетекчилери өз продукциясын майда дыйкан чарбаларындай эле ортомчуларга сатаарын айтышат. Адистер да аны ырастап, атүгүл товар экспорттолгон учурда, адатта салык инспекциясы салыктын айырмасын компенсация кылып бербей турганын белгилешет.

Екатерина Быцко: «Мамлекеттин тышкы карызы өсүп, кыйын абалда турганын биз түшүнөбүз, ошондуктан биз салыктан качпайбыз», - дейт. Ал Финмин кошумча нарк салыгын киргизбей эле, андан түшчү салыктын суммасына жер салыгын көтөрүп койсо деген ойдо. Анын айтымында жер салыгын 2 эсе көбөйтүп койсо, андан айыл чарбасы эч нерсе деле болуп кетпейт, дыйкан чарбалары үчүн ал жарыбаган акча. Бирок өткөн жылдын күзүндө өкмөт жер салыгын көтөрүү тууралуу демилге көтөрүп, ага Мыйзам чыгаруу жыйынынын салык жана бажы төлөмдөр комитети макул болбой койгон.

Кошумча нарк салыгы айыл чарбасы үчүн жаңы деле салык эмес. 1996–жылга чейин салыктын ушул түрүн да, башка түрлөрүн да бүткүл айыл чарбасы төлөп келген. Бирок адистердин айтымында алардан жарытылуу акча түшпөй, өкмөт бир нече салыктын ордуна бир эле салыкты - жер салыгын киргизүүгө аргасыз болгон.

Мыйзам чыгаруу жыйынынын айыл чарба комитетинин төрагасы Бөрүбай Жураев да бул салыктын кайра киргизилишине каршы. Бөрүбай Жураевдин айтымында, өкмөт «300 миң сомго чейин товар чыгарган чарбалардын саны 156 эле» деп, элди алдап жатат.

- «Бул салыкты 156 ири чарба эле төлөйт» деген сөз болуп жатат. Бул натуура. Биздин эсеп боюнча республикада 461 кооператив бар. Дыйкан чарба бирикмелери, айыл чарба бирикмелери – 684. Үрөн жана тукум чарбасына адистешкен башка бирикмелер – 174. Баарын кошсок 1200дөн ашат. Ушуларды талкалап алабыз. «300 миң сомдон ашпасын» деп, булар майдаланып кетишет. Бир чарба онго бөлүнөт. «Дыйкандар бири-бири менен биригишип, кооператив түзүшсүн, кооператив болсо, жакшы болот экен, алар биригип техника сатып ала алышат экен» деген президенттин указы эмне болот? - дейт Бөрүбай Жураев.

Адатта мыйзам чыккандан кийин ага бардыгы көнүп, канча кыйын болсо да унчукпай калышчу эле. Бул салыктын тегерегинде чыккан чуу ушул убакка чейин басылбай жатканына караганда, аталган мыйзамдын каршылаштары аны Эл өкүлдөр жыйыны өткөрбөй коер бекен деп үмүт кылып жатышкандай. Бирок Эл өкүлдөр жыйыны мыйзамды депутаттардын жалпы санынын үчтөн эки добушу менен гана четке кага алат.