Экономика

Мунай боюнча белгилүү консультант, Mercator корпорациясынын коммерциялык банкынын башчысы Жеймс Гиффен 30-март күнү Нью-Йорк аэропортунда камакка алынды. Бул банктын Казакстанда да бөлүмү бар. 62 жаштагы ишкер 1997-жылы Казакстандын “мартабалуу ырасмий адамдары” менен “алардын жаат-жакындарынын” Швейцариянын банкындагы эсебине 20,5 миллион доллар которууга тиешеси бар деп күнөөлөнүүдө. Гиффен 1995-жылы президент Н. Назарбаевдин мунай боюнча кеңешчиси болуп иштеген.

“Нью-Йорк Таймс” гезитинин жазышынча, ал акчада Назарбаев жана анын үй-бүлөсүнүн да үлүшү бар экенин банк документтери күбөлөйт.
Mercator, федералдык прокурордун айтымында, Тенгиз мунай кенин иштетүүгө көмөктөшкөнү үчүн “Мобиль” компаниясынан 51 миллион доллар “кол акы” алган.

Кошмо Штаттарындагы Түндүк Каролина университетинин Казакстан боюнча эксперти, профессор Стив Сэбол америкалык ишкердин камакка алынуусунун жагымсыз жактары жөнүндө мындай дейт:

- Гиффен президент Назарбаевдин администрациясы, (Казак) парламентинин мүчөлөрү, парламенттин бийик даражалуу мүчөлөрү менен бекем байланышта болгон деп ырасталууда. Кабардын опурталдуу жагы, көпчүлүк адамдарды Гиффендин Казакстандын президенти менен болгон байланышы тынчсыздандырат.

Казак мунайы “Мобилдин” мурдакы жооптуу кызматкери Брайан Уильямстын да алкын бузган. Ассошиэйтед пресстин маалымдашынча, Тенгиз кенин сатып алууда көрсөткөн эмгеги үчүн Уильямска Mercator нак 2 миллион доллар төлөгөн. Ал да апрелдин алгачкы күнү камакка алынды.

АКШнын федералдык чалгындоо бюросу менен юстиция министрлиги мунай компанияларынын Казакстандык ырасмий адамдарынын ысмына мыйзамсыз акча которуусуна алгачкы ирет 2000-жылдын жайында көңүл буруп, ошондон бери өз алдынча тергөө жүргүзүп жатышкан.

Бул кабар угулгандан кийин чет элдик компаниялар Казакстанга капитал салуудан этияттанып, өтө кылдат иш жүргүзө башташкан.

Казакстандын маалымат булактары президент Назарбаевдин мурдакы жардамчысынын камакка алынышы жөнүндө учкай айтып тим болушту.

Казак президентинин басма сөз кызматынын өкүлү Эрлан Байжановдун айтышынча, Ж. Гиффен ырасмий кызматта иштеген эмес.

- Ал мунай боюнча штаттан тыш кеңешчи болуп иштеген, бирок эч кандай өкмөттүк жана башка кызматта болгон эмес.

Назарбаевдин басма сөз катчысы Жанай Омаров Гиффенге байланыштуу чатак жөнүндө эч кандай кабар укпаптыр, ал жөнүндө билбейт да экен.

Оппозициядагы Республикалык калк партиясынын орун басар төрагасы Амангелди Керимтаев Жеймс Гиффен президенттин кеңешчиси болуп иштеген дейт:

- Ал Казакстан эгемендик алган мезгилден баштап президенттин кеңешчиси болуп иштеген. Ал өз кызмат ордун пайдаланып өтө байып алган. Өзү эле эмес айрым биздин адамдарды да байытты.

Бул окуяга кылдат көз салган адам, казак бийликтери мунайдан тапкан акчаларды “адалдаштыруунун” амалын ойлоп, бир катар чараларды кабыл алышканын көрөт.

Атап айтканда, 2001-жылдын июнь айында Казак өкмөтү 1995-жылдан кийинки аралыкта өлкөдөн мыйзамсыз жолдор менен акча чыгарып кеткен адамдарга бир айлык мунапыс жарыялаган. Ага ылайык, бир айдын ичинде акчасын улуттук банкка салган адамдар эч кандай жоопкерчиликке тартылган эмес.

Президент Назарбаев Швейцариянын банкында 1 миллиард доллары бар экенин былтыр апрелде премьер-министри аркылуу элге жарыялап, мойнуна алган. Назарбаевдин сөзүнө караганда, ал 1 миллиард долларды өлкө башына каатчылык келсе пайдаланабыз деген ниетте аманатка салып койгон.

Кыргызстандын жалгыз ишенген тармагы - электр энергия өндүрүшү азыр өтө кыйын абалда экендиги тууралуу көп сөз болууда. Өткөндө келип кеткен Эл аралык Валюта Фондунун миссиясы тармактынкаржылык абалы жалпы программанын аткарылышын жыйынтыктоочу көрсөткүчтөрдүн катарына киргизилгенин маалымдаган болчу. Эми бул маселе атайын Коопсуздук Кеңешинде каралып отурат.

- Электр энергиясы боюнча түзүлгөн кырдаал бир топ тынчсыздандырууда. Сиздер өзүңүздөр ачык жана даана көрдүңүздөр, бир аз болсо эле бул тармак коллапс - банкрот болоор чекке жакын калдык, – деди Коопсуздук Кеңешинин дүйшөмбү күнү болуп өткөн отурумун жыйынтыктап жатып президент Аскар Акаев.

Өткөн жылы Кыргызстанда электр энергиясы 1,7 млрд. квт. саатка аз өндүрүлгөн. Анын экспорту 2 эсе кыскарган. Дебитордук карыз бир жылда 600 млн. сомго өсүп, быйылкы жылдын башында 2 млрд. сомго чамалап барды. Электр энергиясынын жоготуулары көбөйүп кетти. Жогорку чыңалуудагы линияларда алардын жоготуулары норма боюнча 8,2% түзүш керек болсо, ал иш жүзүндө 10% жетти. Ал эми бөлүштүрүүчү энергокомпаниялардын жоготуулары болсо нормадагы 22% ордуна 36% түздү.

Жоготуулар өзгөчө «Түндүкэлектродо» көп, аныкы 45% түзөт. Энергияны сатуудан акча жакшы түшпөгөндүктөн «Электр станциялары» жана «Улуттук электр тармак» акционердик коомдору жумушчуларына өз убагында маяна бере албай жатышат. Алар алган кредиттерин да жакшы кайтара албай жатышат деген да сөз бар. «Ошэлектро» жана «Түндүкэлектро» бөлүштүрүүчү компаниялары өткөн жылды чыгаша менен аякташты.

Электр энергиясын уурдоо, Коопсуздук Кеңешинин отурумунда, тармакты ушундай абалга алып келген негизги себептердин бири катары аталды.

- Пайдаланылган электр энергиясынын жарымына гана кагаз жазылат. Жарым акчасы бөлүштүрүүчү компаниялардын коррупцияланган кызматкерлеринин чөнтөгүнө түшөт, - деди Аскар Акаев.

Абалдан чыгуунун эки жолу бар. Биринчиси – мурдагыдай эле тарифти көтөрүү.

- Кааласаңар жеңил жолго салып тарифти көтөргүлө. Бирок анда социалдык жарылуу болот, – деди мамлекет башчысы.

Президент Коопсуздук Кеңешинин жыйынында тарифти көтөрбөй, электр энергиясынын жоготууларын азайтууну, аны уурдоону тыюуну, чогулбай жаткан акчаны толук чогултууну, экспорттун башка каналдарын табуу жолу менен тармактын каржылык абалын оңдоону тиешелүү органдардан талап кылды. Анын айтымында Эл аралык Валюта Фонду да Кыргызстандагы абалды түшүнүп, тарифти көтөрүүнү сураган эмес. Ал «эмне кылсаңар да өзүңөр билгиле, бирок 3 жыл ичинде тармактагы квазифискалдык дефицитти азыркы 13,5%тен 5,8%ке чейин төмөндөткүлө» деп жатат. Өлкө башчысы ал үчүн тармакты менчиктештирүүнү тездетүү зарыл экенин белгиледи. Мындан 2 жыл мурда тармак мамлекеттен ажыратылып, мурдагы бирдиктүү «Кыргызэнерго» акционердик коомунун ордуна 7 акционердик коом түзүлгөн болчу. Эми бөлүштүрүүчү компанияларды стратегиялык инвесторлорго сатуу маселеси турат. Мамлекет башчысы менчиктештирүүнү «Түндүкэлектродон» баштоо тууралуу көрсөтмө берди. Анын мамлекетке тиешелүү акциялар пакети сатыкка чыгарылат. Эгер ылайыктуу кардар чыкпаса, ал концессияга берилиши мүмкүн.