Экономика

ОПЕК уюмуна кирген өлкөлөр дүйнөдө өндүрүлгөн мунайдын үчтөн бирин көзөмөлдөйт. Уюм 1960-жылы мунайдын эл аралык бааларын жөнгө салуу үчүн түзүлгөн жана ан үчүн ар бир мүчө өлкөгө мунай өндүрүү боюнча чек коюлган. Мисал үчүн, Венесуэла уюмдун ичинде эң көп мунай экспорттогон өлкө. Анын бир күндүк квотасы эки жарым миллион баррел. Бир баррел - бир челек мунай.

Иракка каршы согуш даярдалып жаткан учурда мунайдын эл аралык наркы акыркы 12 жылдын ичиндеги эң жогорку деңгээлге жетти. Азыр бир баррелдин баасы 40 доллардын тегерегинде. Мындан бир жыл мурда болсо бир баррел 25 доллар турган. Эгер согуш башталса, Ирак жана анын кошунасы Кувейттеги мунай өндүрүү үзгүлтүккө учурашы мүмкүн, ошондуктан керектөөчүлөр мунайды азыртан көбүрөөк сатып ала баштагандыктан, анын баасы көтөрүлүп жатат.

Ошол себептен ОПЕКке мүчө кээ бир мамлекеттер мунай квоталарын көбөйтүүнү сунуш кылган. Бирок ага уюмдун жетекчилиги дагы, анын негизги мүчөлөрүнүн бири Иран да каршы чыкты. Алардын айтымында, биринчиден, квоталардын көбөйтүлүшү согуш чындап эле баштала турганын кыйыр түрдө далилдемек. Экинчиден, согуш башталса да, ал кыска гана мөөнөткө созулууга тийиш жана мунай өндүрүшү көбөйтүлсө, анын баасы өтө төмөн түшүп кетиши да мүмкүн.

11-март күнү уюмдун Вена шаарында өткөн жыйынында ал квоталарды азыркы деңгээлде калтыруу тууралуу чечим кабыл алды. ОПЕК уюму азыркыдай эле, күнүнө бардыгы болуп 24 жарым миллион баррел мунай өндүрүп турмакчы. Уюм жетекчилеринин айтымында, азыр эл аралык базарда жетиштүү мунай бар жана анын баасы жакын арада ылдый түшүүгө тийиш, анткени күн жылыган сайын, түндүк мамлекеттерде мунай керектөө азаят.

АКШ жетекчилигинин айтымында, Иракка каршы согуш башталса, анын мунай өндүрүшү үзгүлтүккө учурубайт жана мунай экспортунан түшкөн каражат өлкөнүн экономикасын калыбына келтирүү үчүн жумшалат. Кошуна Кувейт дагы баштала ары мүмкүн болгон согушка даяр. Өлкө өзүнүн бардык мүмкүнчүлүктөрүн азыр пайдаланбайт жана Ирак менен чек аралаш аймактардагы мунай кендери жабылса, алардын ордуна өлкөнүн түштүгүндөгү кендер иштетиле баштайт.

Анткен менен, эгер согуш башталса, кээ бир шашылыш чаралар да керек болуп калышы толук ыктымал. Мисал үчүн, 1991-жылдагы Перс булуңундагы согуш учурунда "Эл аралык кубат агенттиги" улуттук мунай корлорун ачууга макулдук берген жана көтөрүлүп кеткен мунай баалары андан соң ылдыйлаган. Кипр аралында жайгашкан Жакынкы Чыгыш мамлекеттеринин экономикасы боюнча журналдын редактору Билл Фаррен-Прайстын айтымында, эгер согуштан мунай өндүрүшүнө көп залака тийсе, ошондой чаралар да кайрадан көрүлүшү мүмкүн:

- Эгер согуш башталып, мунай өндүрүшү орчундуу өлчөмдө азайса жана ОПЕК уюму аны жөнгө сала албай калса, ишке 'Эл аралык кубат агенттиги' киришээри мүмкүн. 1991-жылдагы согуш учурунда ал ошенткен жана уюмга мүчө мамлекеттердеги мунай корлору ачылып, мунай тартыштыгы жоюлган.

АКШ жетекчилигинин айтымында, эгер керек болсо ал өлкөдө сакталып жаткан 600 миллион баррел мунайды эл аралык базарга чыгарууга даяр.

Адатта «өкмөт депутаттарды бирден чакырып, колдоп бергиле деп кысым көрсөтүп жатыптыр, өз тагдырынан корккон депутаттар кол көтөрүп берүүгө аргасыз болушту» дешчү эле. Бу жолу антип айтууга негиз жок. Өкмөт депутаттар менен жабык эшик артында сүйлөшсө сүйлөшкөн чыгар. Бирок добуш берүүнүн өзү, өтө маанилүү чечим кабыл алынган учурлардагыдай, урна жана бюллетень менен жашыруун жүргүзүлдү. Эл өкүлдөр жыйынынын айрым депутаттары сессияда айткандай, тескерисинче «ушул мыйзамды өткөрбөй эле койгулачы» деп Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаттары чуркап жүрүштү. Бирок мыйзам 23 «макул»,17 «каршы» добуш менен өтүп кетти.

Финансы министрлиги адегенде Эл аралык Валюта Фондун оозанган эмес. Ал «салык айыл чарбасынын өзү үчүн керек, салык кирсе экспортко кошумча нарк салыгынын айырмасы төлөнүп, айыл чарба продукциясынын экспорту өсөт, аларды өндүрүүчүлөрдүн кирешеси артат» деп келген эле. Бирок ага эч ким ишенген эмес. Кийин ал «муну Эл аралык Валюта Фонду талап кылып жатат» дегенге өттү. Ал эми сессияда болсо Финансы министрлиги депутаттарды жарга такады.

- Эгерде мыйзам кабыл алынса, биринчи кезекте мамлекеттин тышкы карызын кечүүгө мүмкүнчүлүк ачылат. Бул негизги пайдасы. 22 млрд. сом кечилгени жатат. Биз ал акчаны социалдык проблемаларды чечүүгө пайдаланабыз, - деди Салык департаментинин директору Мурат Исмаилов.

«Кечирилген карыз эмгек акыны, пенсия менен жөлөк пулду көбөйтүүгө кетет» дегенге ишениш кыйын. Бирок карыз кечирилиши мүмкүн. Ал үчүн Эл аралык Валюта Фондунун айткандарын баарын эки кылбай аткарып туруу зарыл. Ал эми анын программасы болсо 3 жылга эсептелген чоң программа. Анда мындай талаптардын дагы бир далайы бар. Бирок эмне үчүн башкалар алып жеп-ичип койгон кредиттерди жалгыз эле айыл чарбасы төлөш керек? Болгондо да айыл чарба товарын өндүрүүчүлөрдүн баары эмес, ирилери гана? Теңчилик кайда? Эмне үчүн андан түшчү акчаны жер салыгына кошуп коюуга болбойт? Ири айыл чарба жетекчилери ушундай суроолорду коюп, көрүнгөн жерде чуркап жүрүшөт.

Жакында эле келип кеткен Эл аралык Валюта Фондунун миссиясы «бул салыктын айыл чарбасына кымындай да зыяны тийбейт» деп кетти.

- Ири товар өндүрүүчүлөр жөнүндө айта турган болсом, мен бүгүн алар менен жолугуштум. «Кошумча нарк салыгы - өндүрүүчүлөргө салынган салык» деп алар мага өз эсептерин көрсөтүштү. Мен аларга түшүнбөй койдум. Кошумча нарк салыгы - керектөөчүлөргө салынган салык. Ошондуктан алардын кирешеси азайбайт. Ал айыл чарба товар өндүрүүчүлөрүнүн арасында атаандаштыкты күчөтөт. Биз буга анчалык тынчсызданган жерибиз жок. Жаңыдан өнүгүп келе жаткан Кыргызстандын экономикасына атаандаштыктын пайдасынан башка зыяны жок, - деди кыргызстандыктарга өз киши болуп калган Тапио Саавалайнен 6-мартта миссиянын жыйынтыгы менен журналисттерди тааныштырып жатып.

Эл аралык Валюта Фондунун миссия жетекчисинин сөзүн кыргыздын жалпак тилине которсок, ал салыкты товар өндүрүүчүлөр эмес, жалпы эл төлөйт дегенди билдирет. Тапио Саавалайнен айыл чарба продукциясынын баасы өсөөрүн көптөн бери эле айтып жүрөт. Бирок бир гана «инфляция 5% ашпайт» дегенден тышкары, баа канчага өсөөрүн Эл аралык Валюта Фонду да, өкмөт да айтпай жатышат. Ошентип айыл чарба продукциясына кошумча нарк салыгын киргизүү эмне алып келээрин бир Кудай билбесе, азырынча эч ким билбейт.