Экономика

Ош шаарынын 3000 жылдык мааракесине туштап, президент Аскар Акаев 2000-жылы 4-октябрда Ош шаарынын статусу жөнүндө жардык чыгарган. Ага ылайык Ош шаары Орто Азия цивилизациясынын бирден-бир саясий, тарыхый жана маданий борбору катары таанылып, республикадагы Бишкектен кийинки маанилүү шаар катары белгиленген. Ош шаарынын өзгөчө статусуна ылайык, аны өнүктүрүүнүн мамлекеттик программасы иштелип чыгып, аны 2001-жылы президент өз жардыгы менен бекиткен. Үстүбүздөгү жылдын 18-февралында президент Аскар Акаев кол койгон Конституциянын жаңы редакциясынын үчүнчү беренесинде “Бишкек шаары менен катар Ош шаары да республикалык маанидеги шаар, жана анын ушул статусуна ылайык, атайын мыйзам кабыл алынышы керек” деп көрсөтүлгөн. Ош шаарынын мэри Жантөрө Сатыбалдиевдин айтымынды “экинчи борбор” деп расмий түрдө айтылбаса дагы, Ош шаары мындан кийин республикалык маанидеги шаар катары облустан бөлүнүп, республикалык казына жана борбордук бийлик менен өз алдынча алака кылат. “Аталган мамлекеттик программанын чегинде Ош шаарынын эли үчүн көп жумуштар бүткөрүлдү”, - дейт Сатыбалдиев мырза.

- Жаңы Конституциянын негизинде Ош шаары Бишкек шаарындай эле республикалык маанидеги шаар болуп саналат, – дейт Жантөрө Сатыбалдиев. - Журналистер, саясатчылар Ош шаарынын өзгөчө статус алышынан улам “экинчи борбор” деп айтып атышат. Экономикалык жактан алганда Ош шаары өзүн өзү багат, ашканын республикага берет. Мамлекеттик программанын негизинде көп жылдардан бери турган мектептердин курулуштары бүттү, суу түтүктөрүн чыгардык, жолдорду ремонттоп атабыз. Көп объектилер оңдолду.

Мамлекеттик программада шаардын өнөр жайын өнүктүрүш үчүн бир топ иш-чаралар белгиленген. Шаар мэринин пикиринде, жаңы өндүрүш түптөгөндөн мурда эң оболу токтоп турган завод-фабрикалардын өндүрүшүн жандандыруу зарыл.

Ж.Сатыбалдиев мырза мындай ишканалардын катарына Оштогу пахта-кагаз комбинатын, жибек өндүрүү комбинатын жана насос комбинатын кошту.

Шаар мэри «Ош шаары өзүн өзү багып атат» дегени менен, мамлекеттик казынадан да колдоо болуп жатат. Финансы министрлигинин жергиликтүү бюджет боюнча бөлүмүнүн башчысы Арзыбек Кожошевдин айтымында, республикалык казынанын эсебинен шаардын 5-6 жылдан берки келаткан карыздары жабылды.

- Биз былтыркы жылы 22 млн. сом жардам бердик, - дейт финансы кызматкери. - Ош шаарынын 5-6 жылдан бери келаткан сууга, жылуулукка, электр энергиясына карыздарын республикалык бюджеттен толук жаап бердик.

Ош шаарын өнүктүрүү боюнча мамлекеттик программанын эң чоң максаттарынын бири - Ош аба майданын оңдоп, эл аралык деңгээлдеги кадыр-барктуу аэропортко айлантуу. Транспорт жана байланыш министринин орун басары Кубанычбек Мамаевдин айтымында, учурда Ош аэропортун оңдош үчүн чет өлкөлүк донорлордон каражат изделип жатат. Мамаев мырзанын билдиргенине караганда, аэропортту оңдоого Ислам Банкынан тийчү грант айрым мүчүлүштүктөрдөн улам алынбай, учурда аталган министрликтин кызматкерлери кайра каражат издөөнүн үстүндө.

Жогорку Кеңештин депутаты Алишер Абдымомунов «Ош шаарына өзгөчө статустун берилишин эл эчактан бери күтүп аткан», дейт. Ал «республиканын түштүк облустары өлкөнүн табигый кырсык кесепеттери жана чек ара, улут аралык мамиле өңдүү көйгөйлөрү көп аймак болгондон кийин Ошту бара-бара борбор шаарга айлантыш керек» деген пикирин билдирди. Анын оюнда ырасмий бийлик бутактарынын баары Ошко көчүп, өлкөнү башкаруу иштерин ошол жакта жүргүзүшү абзел.

Жергиликтүү өзүн өзү башкаруу жана аймактарды өнүктүрүү министринин орун басары Бахтияр Фаттаховдун билдиргенине караганда, конституциялык нормага ылайык, Ош шаарынын статусу атайын мыйзам менен бекитилмекчи. Учурда Ош шаарынын статусу жөнүндөгү мыйзам долбоору өкмөт тарабынан даярдалып жатат.

Брукинг институтунун эксперти, экономист Генри Арон Ирактагы согуштун чыгымын президент Буштун администрациясы эки себептен улам бюджет долбооруна киргизген эмес деп эсептейт. Биринчиден, администрация согушка айныбай ниет
кылып калганын тастыктагысы келбейт. Экинчиден, бюджеттин өтө эле чоң тартыштыгы бар, мындай кенемте долбоорду коргоп-колдоп калганга каскак болот. Согуштун чыгымы кошулганда бюджеттин дефицити ого бетер оркоюп көрүнүп калмак, буга конгрессти көндүрүү бир топ кыйын болмок.

Бирок башка бир эксперттер президент Бушка бюджетти конгрессте бекиттирип алуу көп деле кыйынчылыкка турбайт дешет. Конгресстин эки палатасын азыр Буштун республикачыл партиясы контролдойт. Ошентсе да Ирактагы операциялардын чыгымы эмне үчүн долбоорго киргизилбей калганын комментариялап, мурдагы конгрессмен Билл Френзел иштин жөнү өтө эле жөнөкөй деп түшүндүрдү. Бюджетте өкмөттүн кандайдыр бир кыялый максаттары каралбайт, конкреттүү, айныксыз программалары гана аныкталат. Кокус президент жакын арада согуш баштагысы келсе, анын каражаты, биринчиден, быйылкы бюджеттин эсебинен каралат. Экинчиден, мындай күтүүсүз иштердин баары бюджеттин кошумча сарптоолор бөлүгүндө аныкталат. Аны өзгөртүү маселесин президент конгресске коет. Конгресс мүчөлөрү аны мыйзам түрүндө карап, бюджеттин жоболорун өзгөрткөн соң гана президент согуш жарыялай алат.

Буштун администрациясы быйыл 1-октябрдан тартып баштала турган финансылык жаңы жылда федералдык өкмөткө 2 триллион 230 миллиард доллар сарптоону сунуш кылган. Ал эми кирешелер чыгымдардан 307 миллиард долларга кем каралган. Алдыдагы беш жылда
федералдык бюджеттин дефицити, прогноздор боюнча, жалпы эсепте бир триллион доллардан ашат. Президент мунун баарын экономикалык өнүгүүнүн төмөндөп бараткан арымы жана Кошмо Штаттарына террористтер таңуулаган согуш менен түшүндүрдү. Жаңы бюджет, президент Буштун конгресске жөнөтүлгөн катында белгиленгендей, узак мөөнөттүү экономикалык өнүгүүгө өбөлгө түзүүгө тийиш. Эң башкысы - улуттун ушу таптагы башкы керектөөсү деп Буштун администрациясы коопсуздукту камсыз кылууну, терроризмге каршы күрөштү эсептейт. Ошондуктан эмдиги жылдагы бюджетте баарынан көп каражат Пентагонго жана жакында түзүлгөн ички коопсуздук министрлигине каралган. Аскерий чөйрөгө келерки финансылык жылда 380 миллиард доллар капитал сарпталат. Мындан тышкары аталган тармакка жумшала турган сарптоолордун өлчөмү мындан ары жыл сайын 20 миллиард долларга өсүп турушу керек.

Деген менен Буштун оппоненттери – конгресстеги демократтар – бюджеттин долбоорун сынга алышып, администрацияны экономиканын өрүшүн тарытып жатканы аз келгенсип, бир катар тармактардагы сарптоолорду кыскартып жатканы үчүн да айыпташты. Долбоордо сунуш кылынган перспектива, демократтардын ою боюнча, америкалыктардын эртеңки муунун эпсиз карызга батырат. Алардын соңунан Буштун бюджет саясатын 400дөй экономист, анын ичинде Нобель сыйлыгынын он чакты лауреаты сынга алышты. “Нью-Йорк таймс” гезитинин үргүлжү бир бетин ээлеген билдирүүдө салыктардын кыскартылышы жакынкы келечекте экономикага иле боло албайт, ал биринчи кезекте байгер америкалыктарга гана пайда алып келет деп айтылат. Адистердин айтымында, фонд рыногун жандантуу жаатындагы Буштун пландары да калктын кирешелериндеги ажырымды күчөтөт. Бюджеттеги кенемте кимге керек экени ансыз деле белгилүү, деп айтылат экономисттердин билдирүүсүндө. Документте ошондой эле америкалык экономиканы жандантуунун пландары сунуш кылынган. Экономисттер баарыдан мурда бюджет чыгымдары жана салык иштери боюнча белгилүү бир мезгилге эсептелинген тыкыр чараларды кабыл алуу зарылдыгын белгилешкен.