Экономика

Базар экономикасы ишкерлик кылып, акча табууга мүмкүнчүлүк берди. Бул жакшы. Бирок бул мүмкүнчүлүктөн кыянатчылык менен пайдаланып, эптеп алдап акча табуунун артынан түшкөндөр да жок эмес. Азыр базардын баары үйдө ары-бери жасай салган тамак-ашка толуп кетти. Аны да атайын бөлүнгөн жерде эмес, көчөгө отура калып сата беришет. Өнөр жай товарлары боюнча абал да андан кем калбайт. Базардан кийим сатып алсаң жалтырап сонун эле көрүнөт. Кийе келсең - бир айга да жетпей бир жеринен сөгүлөт же айрылат. Үйдө эч кандай технологиялык тартипти сактабай ары–бери тиге салган кийимге чет өлкөлүк кадыр-барктуу ишканалардын этикеткасын чаптап коюп саткандар көп кездешет.

- Бүткүл республика боюнча ич келте менен ооругандардын саны 18% өстү. Бул оору Баткен облусунда катталды. Ал үйдүн бир бурчунда жасай салынган балмуздакка байланыштуу келип чыкты. Андан 100дөн ашун адам ич келте менен ооруду. Ич өткөк менен ооругандар да көбөйүп жатат. 2001-жылы аны менен 2100 адам ооруса, 2002-жылы мындай оорукчандардын саны 2500 адамды түздү, - дейт Саламаттык сактоо министрлигинин алдындагы санитардык-эпидемиологиялык көзөмөл департаментинин директору Сабыржан Абдыкаримов.

Анын айтымында, санэпидстанциялар өткөн жылы 3 миң текшерүү жүргүзүшкөн. Алардын 1365инде тамак-аштын сапаты талапка жооп бербегендиги катталган.

Товарлардын сапатын көзөмөлдөө милдети Антимонополдук комитетке, Мамлекеттик стандарт жана метрология боюнча агенттикке, санэпидстанцияларга жана башка органдарга жүктөлгөн. Бирок алар өз милдетин жакшы аткара албай келишет. Эми абал андан да татаал болоорун айтышууда. Анткени, биринчиден, президент өткөн жылы өз указы менен алардын текшерүүсүнө тыюу салып койгон. Азыр бул көзөмөлдөө органдары адамдар арыз менен кайрылган учурда гана ишканаларды текшере алышат. Экинчиден, азыр өлкөдө «Техникалык жөнгө салуу жөнүндө» жаңы мыйзам даярдалып жатат. Ага ылайык мамлекеттик стандарттын иш милдети кескин өзгөрөт.

- Мамлекет буга чейин мамлекеттик стандарт аркылуу рынокту сапатсыз жана зыян келтирүүчү товарлардан коргоп келген. Андай кылуунун кереги жоктугун жана рынокту антип коргоо мүмкүн эмес экенин биздин өзүбүздүн тажрыйба көрсөттү. Ошондуктан биз мамлекеттик стандарт саясатын өзгөртүү зарыл деген тыянакка келдик. Мамлекет керектөөчүлөргө зыян келтирчү товарларга гана көзөмөл жүргүзүшү керек деп эсептейм. Ал эми товарлардын сапатына көзөмөл болсо, бул рыноктун иши, - дейт Стандарт жана метрология боюнча мамлекеттик агенттиктин директору Батырбек Давлесов.

Анын айтымында, эми сапат тууралуу сертификаттар милдеттүү болбой калат. Ишканалар аны кааласа алат, каалабаса ансыз эле өндүргөн товарын сата берет. Кыскасын айтканда, өкмөт «керектөөчүлөрдүн укугун коргоо - алардын өз иши» деп эсептейт.

- Мамлекет бул маселени бир жактуу чечпеши керек. Инвестициянын келишине шарт түзүшү зарыл. Ишкерлерди колдош керек. Текшерүүнү азайтыш керек. Ошол эле учурда элдин кызыкчылыгын коргой турган мамлекеттик органдар да болуш керек. Ошол эле антимонополдук комитет, мамлекеттик стандарт, санэпидстанция кала бериш керек. Буларга коомчулуктун өкүлдөрү – бейөкмөт уюмдар жардам бериши зарыл. Мына Мамлекеттик стандарттын жетекчиси айтып жатат, «көзөмөлдү азайтабыз» деп. Ким көзөмөлдөш керек анда? Коомчулук көзөмөлдөш керек. Бизде керектөөчүлөрдүн укугун коргоочу коомдук уюмдар бар. Алар жер-жерлерде да бар. Ошолор жоопкерчиликти мойнуна алышы керек, - дейт Антимонополдук комитеттин төрагасы Эмилбек Узакбаев.

ОПЕК уюмуна кирген өлкөлөр дүйнөдө өндүрүлгөн мунайдын үчтөн бирин көзөмөлдөйт. Уюм 1960-жылы мунайдын эл аралык бааларын жөнгө салуу үчүн түзүлгөн жана ан үчүн ар бир мүчө өлкөгө мунай өндүрүү боюнча чек коюлган. Мисал үчүн, Венесуэла уюмдун ичинде эң көп мунай экспорттогон өлкө. Анын бир күндүк квотасы эки жарым миллион баррел. Бир баррел - бир челек мунай.

Иракка каршы согуш даярдалып жаткан учурда мунайдын эл аралык наркы акыркы 12 жылдын ичиндеги эң жогорку деңгээлге жетти. Азыр бир баррелдин баасы 40 доллардын тегерегинде. Мындан бир жыл мурда болсо бир баррел 25 доллар турган. Эгер согуш башталса, Ирак жана анын кошунасы Кувейттеги мунай өндүрүү үзгүлтүккө учурашы мүмкүн, ошондуктан керектөөчүлөр мунайды азыртан көбүрөөк сатып ала баштагандыктан, анын баасы көтөрүлүп жатат.

Ошол себептен ОПЕКке мүчө кээ бир мамлекеттер мунай квоталарын көбөйтүүнү сунуш кылган. Бирок ага уюмдун жетекчилиги дагы, анын негизги мүчөлөрүнүн бири Иран да каршы чыкты. Алардын айтымында, биринчиден, квоталардын көбөйтүлүшү согуш чындап эле баштала турганын кыйыр түрдө далилдемек. Экинчиден, согуш башталса да, ал кыска гана мөөнөткө созулууга тийиш жана мунай өндүрүшү көбөйтүлсө, анын баасы өтө төмөн түшүп кетиши да мүмкүн.

11-март күнү уюмдун Вена шаарында өткөн жыйынында ал квоталарды азыркы деңгээлде калтыруу тууралуу чечим кабыл алды. ОПЕК уюму азыркыдай эле, күнүнө бардыгы болуп 24 жарым миллион баррел мунай өндүрүп турмакчы. Уюм жетекчилеринин айтымында, азыр эл аралык базарда жетиштүү мунай бар жана анын баасы жакын арада ылдый түшүүгө тийиш, анткени күн жылыган сайын, түндүк мамлекеттерде мунай керектөө азаят.

АКШ жетекчилигинин айтымында, Иракка каршы согуш башталса, анын мунай өндүрүшү үзгүлтүккө учурубайт жана мунай экспортунан түшкөн каражат өлкөнүн экономикасын калыбына келтирүү үчүн жумшалат. Кошуна Кувейт дагы баштала ары мүмкүн болгон согушка даяр. Өлкө өзүнүн бардык мүмкүнчүлүктөрүн азыр пайдаланбайт жана Ирак менен чек аралаш аймактардагы мунай кендери жабылса, алардын ордуна өлкөнүн түштүгүндөгү кендер иштетиле баштайт.

Анткен менен, эгер согуш башталса, кээ бир шашылыш чаралар да керек болуп калышы толук ыктымал. Мисал үчүн, 1991-жылдагы Перс булуңундагы согуш учурунда "Эл аралык кубат агенттиги" улуттук мунай корлорун ачууга макулдук берген жана көтөрүлүп кеткен мунай баалары андан соң ылдыйлаган. Кипр аралында жайгашкан Жакынкы Чыгыш мамлекеттеринин экономикасы боюнча журналдын редактору Билл Фаррен-Прайстын айтымында, эгер согуштан мунай өндүрүшүнө көп залака тийсе, ошондой чаралар да кайрадан көрүлүшү мүмкүн:

- Эгер согуш башталып, мунай өндүрүшү орчундуу өлчөмдө азайса жана ОПЕК уюму аны жөнгө сала албай калса, ишке 'Эл аралык кубат агенттиги' киришээри мүмкүн. 1991-жылдагы согуш учурунда ал ошенткен жана уюмга мүчө мамлекеттердеги мунай корлору ачылып, мунай тартыштыгы жоюлган.

АКШ жетекчилигинин айтымында, эгер керек болсо ал өлкөдө сакталып жаткан 600 миллион баррел мунайды эл аралык базарга чыгарууга даяр.