Экономика

Кыргыз бийлиги көмүскө экономика жана коррупция күчөп барат деп кээде кыйкырып койгону менен, чындыгында ал анын Кыргызстанда олуттуу көрүнүш экенин танып келген. Коррупция жана көмүскө экономика тууралуу сөз боло калганда, андай нерселер керек болсо Американын өзүндө деле бар, деген аргумент айтылып чыкчу. 1996- жылы Улуттук статистикалык комитет Кыргызстанда биричи жолу көмүскө экономиканын масштабын аныктап, ал ички дүӈ продуктынын 13% түзөт деген маалымат тараткан эле. Бул анча деле чоӈ көрсөткүч эмес. Анткени андай көмүскө экономика өнүккөн демократиялуу өлкөлөрдө деле бар.

Бирок буга чет өлкөлүк эксперттер ишенген эмес. Европа банкы, мисалы, жыл сайын Кыргызстанды эӈ коррупцияланган өлкөлөрдүн катарына киргизип келет. Экономикалык кызматташуу жана өнугүү уюму дүйнөнүн 76 өлкөсундөгү көмүскө экономиканы эсептеп чыгып жарыя кылган жайы бар. Анын эсеби боюнча, Кыргызстандагы көмускө экономиканын көлөмү 36% түзгөн. Ошондон кийин гана кыргыз бийлиги Кыргызстанда көмүскө экономика кеңири жайылган көрүнүш экенин моюнга алууга аргасыз болду.

Өткөн жылы көмүскө экономиканы легалдаштыруу боюнча вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев башында турган өкмөттүк комиссия түзүлүп, ага көмүскө экономикага анализ жүргүзүү жана аны аны ачыкка алып чыгуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгуу милдети тапшырылган. Жакында комиссия ишин жыйынтыктап, төбө чачты тик тургузчу фактыларды жарыя кылды.

«Мен мыйзамдарда белгиленген салыктарды төлөбөй, андан качкан көмүскө экономиканын көлөмү ички дүӈ продуктынын 50% кем эмес деген ишенимге келдим», деди көмүскө экономикага анализ жүргүзүү боюнча түзүлгөн жумушчу топтун жетекчиси, чет өлкөлүк инвестицияларды тартуу боюнча секретариаттын башчысы Равкат Хасанов. Анын айтымында, Улуттук статистикалык комитет көмүскө экономикага каттоодон өтпөй, статистикалык отчет бербегендерди гана кошкон. Ошондуктан ал өтө эле аз болуп чыккан. Ал эми жумушчу топ болсо көмүскө экономика деп салык төлөбөгөндөрдү түшүнөт. Андайлар айыл чарбасын кошпогондо 25%, кошкондо 50%.

Равкат Хасанов көмүскө экономика жылдан-жылга өсүп баратканын жана ал мыйзам боюнча салык төлөп адилет иштеген башка ишканалардын өнүгүүсүнө тоскоол болуп жатканын белгилейт. Көмүскө экономиканын өсүшүнө түрткү болуп жаткан негизги факторлор катары салыктын оордугун жана мамлекеттик органдардын ишкерлердин ишине ыгы жок кийлигишүүсүн көрсөтөт. Андан тышкары ал эмгекке байланыштуу мыйзамдардын ишкерлер үчүн ийкемсиздигин жана сот системасына ишеничтин жоктугун атады.

Жумушчу топ 4 багытта иш алып барууну өкмөткө сунуш кылат. Алардын эӈ негизгиси ишканалардын салык жүгүн азайтуу. Бирок жумушчу топ бул жаатында жаӈы эч нерсе деле сунуш берген эмес. Ал пайдага жана адамдардын кирешелерине салыктардын 30% тен 20% төмөндөтүлгөнүн жана ишкерликтин айрым түрүнө патент киргизилгенин эскертет жана бул кадамдар ишканалардын салык жүгүн азайтууга салым кошуп жатат деп эсептейт. Ал салыктар азайтылганы менен, өкмөт башка 2 салык - айыл чарбасына кошумча нарк салыгын жана кыймылсыз мүлк салыгын киргизип жатканы маалым. Комиссия буга каршы эмес, аны ал аргасыздан жасалып жаткан иш катары карайт. Комиссия болгону келечекте пайдага жана адамдардын кирешелерине салыктарды дагы азайтууну ойлоп көрүүнү, жол менен өзгөчө кырдаалдар боюнча салыктарды бөлүп-бөлүп жоюуну сунуш кылат.

Дүйшөмбүдөн тарта деңизде жүк ташуучу танкерлер менен кемелердин коопсуздугун камсыздоочу компаниялар Ирактагы порттор менен кызматташуудан баш тарткандыктан, Бириккен улуттар уюмунун Ирактагы "Мунай үчүн азык-түлүк программасы" кан буугандай токтогон. Өткөн айда эле БУУнун ортомчулугу алдында күнүнө 1, 7 млн баррель мунай экспорттоп, андан сырткары коңшулаш Түркия, Ливия жана Иорданияга күн сайын 300 миң баррелдей мунайды көмүскө жолдор аркылуу саткан Ирак азыр башкы киреше булагынан кол жууп отуруп калган кез. Ал аз келгенсип, бейшембиде согуш башталгандан көп өтпөй, Пентагондун жетекчиси Доналд Рамсфелд Ирактын айрым жерлеринде мунай кендери алоолоп-өрттөнүп жатканы жөнүндө маалыматтар келип түшкөнүн билдирди:

- Бизге жеткен айрым маалыматтар боюнча, Ирактын бийликтегилери өлкөнүн түштүк тарабындагы мунай кендерине өрт койгон өңдүү. Азыр бул маалымат текшерилип-такталып жатат.

Эгерде бул кабар бышыкталса, анда ал Багдад согушта жеңилээрине жедеп көзү жетип, өлкөнүн табигый байлыктарын душмандарга гана эмес, өз элине да ыраа көрбөй далбастап калганын айгинелейт.

Ал эми Ирактагы согуш башкы энергетикалык отундун дүйнөлүк баасын айрым эксперттер алдын-ала жоромолдогондой, көкөлөтүп, 60 долларга чейин көтөрүп ийген жок. Тескерисинче, согуш башталган бейшемби күнү бир баррель мунайдын баасы Лондондогу биржада 25 доллар 53 центке бааланып, соңку 3 ай ичиндеги төмөнкү деңгээлде сакталып турду. Адистер бирок алдыдагы апта ичинде мунайдын баасы 5-6 долларга чейин көтөрүлүп, болжол менен бир баррель 33 долларга чейин чаап бараарын айтышат.


Ирак – мунайдын аныкталган запастары боюнча дүйнөдө Сауд Арабиясынан кийинки эле 2-орунду ээлесе, согуш оту эмитен каптай баштаган коңшулаш Кувейт 3-сапта турат. Бейшембиде Иракта аскерий операциялар башталаар замат, Кувейт өкмөтү өлкөнүн түндүгүндөгү мунай кендерин жаап, жалпы күнүмдүк экспортун азырынча 35 миң баррелге кыскартууга аргасыз болду. Ошентсе да, Кувейттин мунай боюнча министринин милдетин аткаруучу Шейх Ахмед ас-Сабах кардар-өлкөлөр согушка байланыштуу тынчсыздануусуна негиз жок деп эсептейт:

- Кувейт, кандай болгон күндө да, чет өлкөлөргө сатылчу мунайдын көлөмүн азайтпай, мурдагы деңгээлде сактап тура алат. Азыр биз күнүнө 2 млн баррелден ашуун экспорттосок, түндүктөгү кендердин баарын жаап салсак да, сатылчу мунайдын көлөмү 1,9 млн баррелден ылдыйлабайт.

Кувейттен башка Эл аралык мунай экспортерлору уюму, же ОПЕКке мүчө-өлкөлөр согушка байланыштуу Ирактан мунай экспорту толук тыйылган күндө да, дүйнөлүк рыноктун муктаждыгын жаба алышаарын жана бир баррель мунайдын баасын 35 доллардан ашырбай, керек болсо андан алда канча арзандатуу алардын жеке кызыкчылыгына төп келээрин ырасташты.

Ошентип, азырынча Ирактагы согуш дүйнөлүк мунай рыногун, же финансылык абалды катуу солкулдатып ийген жок. Адистер келечекте Ирактын мунай кендерин иштетүүгө чет элдик инвесторлор бараандуу салымын кошуп, керектүү жабдуулар менен камсыздаса, Ирак күнүнө 8 млн баррелге чейин кара май экспорттой алат деп божомолдошот. Бирок коңшулаш Сауд Арабиясы канчалаган жылдан бери күнүнө андан да көп, 12 млн баррель мунай сатып атса да, байманасы ашып-ташып, калкы тегиз бакубат жашап кетпегени көп нерсени каңкуулайт.

Эксперттердин эсеби боюнча, чексиз монархиялык режим, же бийликтен кеткис падышалар тукуму башкарган бул өлкөдө мунайдан түшкөн кирешенин 15-20 пайызы гана мамлекеттик казнага жумшалат, калганы – жеке байлыгын эсептөөгө кудурети жетпей калган бийликтегилердин укум-тукум, урук-тууганынын чөнтөгүнө агып турат. Андыктан, 80-жылдары Иранга каршы согуш ачып, андан кийин 90-жылы Кувейтке кол салган үчүн эл аралык экономикалык блокадага туш болуп, ондогон жылдардан бери ири мунай запастарын каалагандай иштете албай калган азыркы Ирак режими куласа, балким, келечекте табият тартуулаган байлык Ирактын карапайым калкынын кызыкчылыгына кызмат өтөп калаар. Бул эми - согуш канчага созулат жана ал кандай кыйроолорду алып келет, акыры жыйынтыгы эмне болот деген суроолорго көз каранды маселе.