Экономика

Иракта согуш башталышы ыктымал деген сарсанаа ойлор улам күчөгөн чакта, экономисттер согуштун болжолдуу чыгымы тууралуу ар кыл жоромолдорун ортого салууда. Кеп, мында, ойрон болгон, бүлгүнгө учураган ишканалар, чарба тармактары, имараттар жөнүндө гана эмес, калайыктын согуштан кийинки тиричилигин калыбына келтирүү, бүлгүнчүлүктөн өлкөнү жана кеңири аймакты чыгаруу үчүн жумшалчу каражат жөнүндө да кетип жатат.

АКШ Ак Үйүнүн экономика боюнча кеңешчиси Лоренс Линдсейдин оюнча, Кошмо Штаттар үчүн бул согуш аракеттери кеминде 100 миллиард долларга турушу мүмкүн. Ал эми АКШнын Коргоо министри Доналд Рамсфелддин эсебине караганда, согуш чыгымы жогоруда айтылган каражаттын жартысына гана туура келет.

Бирок соңку иликтөөлөр Линдсейдин эсеби чындыкка төп келиши мүмкүн экенин көрсөтүүдө. Маселен, “Лос Анжелес таймс” гезити дал ушундай пикирди жарыялады. Ал эми айрым америкалык көз карандысыз экономисттердин эсебине караганда, согуштан кийинки кайра куруулардын чыгымын кошкондо, анда жалпы согуш чыгымы бир жарым триллион долларга тете болушу мүмкүн.

Согуштук чыгымдардын олуттуу үлүшү АКШнын ырааттуу ынтымакташы Улуубританияга туура келээри бышык. Өлкөнүн каржы министри Гордон Браун жаңы согуш Улуубританиянын казынасына 3 миллиард долларга жакын түйшүк келтирээрин кеп кылса, көз карандысыз экономисттер британдык чыгым мындан эки эсеге көптүк кылышы ыктымал дешүүдө.
Гордон Браун мырза:

- Эгерде аскердик иш-чарага өтүү зарыл болуп калса, коргонуу жана аскердик камылгалар үчүн жумшалсын деп былтыр бир миллиард фунт акча бөлүп койгом. Өткөн айда мен бул максатка кошумча 750 миллион фунт бөлдүм.

Гордон Браун мырза британ аскерлери өз милдетин өтөсүнө чыгаарынан күмөн санабай турганын да белгилей кетти.

Серепчилер АКШ менен Британиянын бийликтери согуштук чыгымдарды өздөрү үчүн дурусураак натыйжа берчү вариантка ылайыкташтырып эсептешкенин айтышууда. Эгерде Саддам Хусейн химиялык же биологиялык кыргын куралдарына тап койчу болсо, анда согуш эч күтүлбөгөндөй жана эсептөөгө кыйын алааматты пайда кылышы да ыктымал. Согуш бүлгүнчүлүгүнөн чыгуу аракети эле АКШ үчүн бир нече жүз миллиарддаган долларга турмакчы.

Эми Британиянын Йорк университетинин өкүлү Кейт Хартлинин АКШ жана Британ өкмөттөрүнүн эсептери тууралуу пикирин угалы:

- Алар согуш чыгымын азайтып көрсөтүүнү каалашат. Албетте, эгерде алар согуш үчүн сарпталчу каражат тууралуу тагыраак түшүнүккө ээ болсо, жана бул маалыматты калайыкка жарыялачу болсо, анда болжолдуу душман алдыдагы согуштун масштабы жана аскердик өнөктүктүн пардасынын артындагы ой-мүдөө тууралуу кабардар болуп калат дей бериңиз.

Хартли мырза согуш чыгымы тууралуу маалымат өкмөттүк жашыруун сырга жатаарын түшүнүү кыйын эмес деп санайт. Анын үстүнө, калктын көпчүлүгү согушка каршы маанайын ачык билдирип жаткан Британия сыяктуу өлкөлөрдүн өкмөттөрү үчүн согуш чыгымы темасы өтө тозок иш. “Ооруканалары начар, мектеп үчүн каражаты тартыш өлкө согушту эмне кылат экен. Алык-салыктан чогулган акчаны башка ылайыктуу максатка жумшоо эп эмеспи”, - дешет бир катар карапайым британдыктар.

Хартлинин сунушу өтө кызык: “100 миллиард долларды жөн эле согушка коротуп салбастан, анын 20 миллиардын Саддамга берсең, ал сүйүнгөн бойдон кызматынан жана өлкөдөн кетет, ал эми 50 миллиард долларды ирактыктарга экономикаңарды чыңдап алгыла деп бергиле. Ошондо ары жакта дагы 30 миллиард доллар үнөмдөлүп калып жатпайбы!”

Албетте, Хартлинин азилин жүзөгө ашырсак, эртең эле улам жаңы Саддамдар эл аралык коомчулуктан акча талап кылып чыгаары бышык.

Байкоочулардын баамында кыргыз бийлигинин жаңы биримдикке кире турганын батыл жарыя кылбай, аярлап турушуна Кыргызстандын Дүйнөлүк Соода Уюмуна мүчөлүгү себепкер болууда. Ушул жылдын сентябрынан баштап ишке кирчү жаңы биримдиктин жерпайын түптөп аткан республикалардын бирөө да соода уюмуна өтө элек. Тек, Орусия менен Кытай Дүйнөлүк Соода Уюмуна кирүүгө куштар экендиги, аларга Кошмо Штаттар колдоо көрсөтөрү кыйладан бери айтылып келатат.

Байманалуу өлкөлөрдүн экономикалык алыш-беришин ыраатка салган соода уюмуна Кыргызстан постсоветтик мейкинде элдин эң алды болуп киргени менен анын пайдасын көрө элек. Тескерисинче, постсоветтик өлкөлөрдүн бир тобунун тымызын каршылыгына учурап, демилгесинин азабын тартып келатат. КМШ ичиндеги кубаттуу төрт республиканын жаңы биримдигине Кыргызстан менен Тажикстандын чакырылбай калышы бир топ түкшүмөлдөрдү жаратты. Батышка батпай калган Украина менен Белорусияны Орусиянын таасирине тартуу, ага стратегиялык айныксыз өнөктөшү Казакстанды кошуу Москванын баштатан болжоп келаткан кыйды саясатынын натыйжасы. Анын үстүнө 1990-жылкы жалаң славян республикаларынын Беловеж токоюндагы кутумга окшотуп Казакстанды киргизбей жаңы биримдик түзүү Борбор Азиядагы таасирин күчөтүүгө умтулуп жаткан Орусиянын саясий кызыкчылыгына туура келмек эмес.

Жаңы биримдиктин эшиги каалоочуларга ачык экенине басым жасаган расмий Бишкек Кыргызстан ага кирүү-кирбөөнү азырынча ойлонуп атканын айтуу менен чектелди. Өлкөнүн тышкы иштер министри Аскар Айтматовдун айтымында, Кыргызстан көптөгөн демилгелерди колдоп келатат. “Төрт мамлекеттин Москвада чогулуп интеграция түзүү демилгеси КМШ мамлекеттеринин интеграциясына пайдалуу таасир тийгизсе, биз андай чечимди колдойбуз. Албетте, бул тууралуу консультациялар өткөрүлөт, сүйлөшүүлөр жүрөт”, - дейт ал.

Жаңы биримдик КМШ мамлекеттеринин бир-эки жылдан бери чоң үмүт артып келаткан Евразия Экономикалык Биримдигинин болочок тагдырын кыйла арсар абалга кептелтээри бышык. “Келечек долбоору” коомдук фондунун кеңеш мүчөсү Муратбек Иманалиевдин айтымында, жаңы биримдик азырынча түзүлө элек. Ал кандай негизде иш алып бараары, кайсы багытты көздөөрү белгисиз:

- Орусия, Казакстан, Украина, Белорусия – төртөө биригип уюштурмакчы болгон уюм азырынча жок,- дейт Муратбек Иманалиев.- Бул уюмдун өзү кандай, анын негиздери менен принциптери эмнеге негизделет, кайсы багытты көздөйт – мунун баары азырынча белгисиз. Мен экономист эмесмин, бирок да жаңы уюмда бирдиктүү акча системасы түзүлсө дурус болор эле.

Непадам, жаңы экономикалык биримдик түзүлсө ага Кыргызстандын кошулушу толук ыктымал. Буга чейинки КМШ мамлекеттеринин арасында уюшулган көп уюмдардан айырмаланып “төрттүктүн” жаңы экономикалык биримдиги иштеп кетсе, экономикалык жагынан чабал республика андан утуш гана алар эле. Болбоду дегенде, жаңы биримдиктен Орусия менен Казакстанда соода кылып, кара жумушта иштеп жүрүшкөн улутташтарыбыз утуш алмак. Азырынча кыргыз бийлиги жаңы биримдик тууралуу позициясын ачык билдире элек.