Экономика

Дүйшөмбүдөн тарта деңизде жүк ташуучу танкерлер менен кемелердин коопсуздугун камсыздоочу компаниялар Ирактагы порттор менен кызматташуудан баш тарткандыктан, Бириккен улуттар уюмунун Ирактагы "Мунай үчүн азык-түлүк программасы" кан буугандай токтогон. Өткөн айда эле БУУнун ортомчулугу алдында күнүнө 1, 7 млн баррель мунай экспорттоп, андан сырткары коңшулаш Түркия, Ливия жана Иорданияга күн сайын 300 миң баррелдей мунайды көмүскө жолдор аркылуу саткан Ирак азыр башкы киреше булагынан кол жууп отуруп калган кез. Ал аз келгенсип, бейшембиде согуш башталгандан көп өтпөй, Пентагондун жетекчиси Доналд Рамсфелд Ирактын айрым жерлеринде мунай кендери алоолоп-өрттөнүп жатканы жөнүндө маалыматтар келип түшкөнүн билдирди:

- Бизге жеткен айрым маалыматтар боюнча, Ирактын бийликтегилери өлкөнүн түштүк тарабындагы мунай кендерине өрт койгон өңдүү. Азыр бул маалымат текшерилип-такталып жатат.

Эгерде бул кабар бышыкталса, анда ал Багдад согушта жеңилээрине жедеп көзү жетип, өлкөнүн табигый байлыктарын душмандарга гана эмес, өз элине да ыраа көрбөй далбастап калганын айгинелейт.

Ал эми Ирактагы согуш башкы энергетикалык отундун дүйнөлүк баасын айрым эксперттер алдын-ала жоромолдогондой, көкөлөтүп, 60 долларга чейин көтөрүп ийген жок. Тескерисинче, согуш башталган бейшемби күнү бир баррель мунайдын баасы Лондондогу биржада 25 доллар 53 центке бааланып, соңку 3 ай ичиндеги төмөнкү деңгээлде сакталып турду. Адистер бирок алдыдагы апта ичинде мунайдын баасы 5-6 долларга чейин көтөрүлүп, болжол менен бир баррель 33 долларга чейин чаап бараарын айтышат.


Ирак – мунайдын аныкталган запастары боюнча дүйнөдө Сауд Арабиясынан кийинки эле 2-орунду ээлесе, согуш оту эмитен каптай баштаган коңшулаш Кувейт 3-сапта турат. Бейшембиде Иракта аскерий операциялар башталаар замат, Кувейт өкмөтү өлкөнүн түндүгүндөгү мунай кендерин жаап, жалпы күнүмдүк экспортун азырынча 35 миң баррелге кыскартууга аргасыз болду. Ошентсе да, Кувейттин мунай боюнча министринин милдетин аткаруучу Шейх Ахмед ас-Сабах кардар-өлкөлөр согушка байланыштуу тынчсыздануусуна негиз жок деп эсептейт:

- Кувейт, кандай болгон күндө да, чет өлкөлөргө сатылчу мунайдын көлөмүн азайтпай, мурдагы деңгээлде сактап тура алат. Азыр биз күнүнө 2 млн баррелден ашуун экспорттосок, түндүктөгү кендердин баарын жаап салсак да, сатылчу мунайдын көлөмү 1,9 млн баррелден ылдыйлабайт.

Кувейттен башка Эл аралык мунай экспортерлору уюму, же ОПЕКке мүчө-өлкөлөр согушка байланыштуу Ирактан мунай экспорту толук тыйылган күндө да, дүйнөлүк рыноктун муктаждыгын жаба алышаарын жана бир баррель мунайдын баасын 35 доллардан ашырбай, керек болсо андан алда канча арзандатуу алардын жеке кызыкчылыгына төп келээрин ырасташты.

Ошентип, азырынча Ирактагы согуш дүйнөлүк мунай рыногун, же финансылык абалды катуу солкулдатып ийген жок. Адистер келечекте Ирактын мунай кендерин иштетүүгө чет элдик инвесторлор бараандуу салымын кошуп, керектүү жабдуулар менен камсыздаса, Ирак күнүнө 8 млн баррелге чейин кара май экспорттой алат деп божомолдошот. Бирок коңшулаш Сауд Арабиясы канчалаган жылдан бери күнүнө андан да көп, 12 млн баррель мунай сатып атса да, байманасы ашып-ташып, калкы тегиз бакубат жашап кетпегени көп нерсени каңкуулайт.

Эксперттердин эсеби боюнча, чексиз монархиялык режим, же бийликтен кеткис падышалар тукуму башкарган бул өлкөдө мунайдан түшкөн кирешенин 15-20 пайызы гана мамлекеттик казнага жумшалат, калганы – жеке байлыгын эсептөөгө кудурети жетпей калган бийликтегилердин укум-тукум, урук-тууганынын чөнтөгүнө агып турат. Андыктан, 80-жылдары Иранга каршы согуш ачып, андан кийин 90-жылы Кувейтке кол салган үчүн эл аралык экономикалык блокадага туш болуп, ондогон жылдардан бери ири мунай запастарын каалагандай иштете албай калган азыркы Ирак режими куласа, балким, келечекте табият тартуулаган байлык Ирактын карапайым калкынын кызыкчылыгына кызмат өтөп калаар. Бул эми - согуш канчага созулат жана ал кандай кыйроолорду алып келет, акыры жыйынтыгы эмне болот деген суроолорго көз каранды маселе.

«Кыймылсыз мүлккө салык кирет экен» деген сөздүн чыккканына көп эле болуп калды. Бирок буга чейин ал жалпы кирет деп айтылып келген болчу. Мыйзам чыгаруу жыйыны шаршемби күнү өткөргөн парламенттик угууда бул мыйзам азырынча шаарларда гана киргизиле тургандыгы белгилүү болду.

- Бул салык азырынча шаарда гана кирет. Анткени шаарда кыймылсыз мүлктү каттап бүттүк. Айылда болсо азырынча эч нерсе жасала элек. Айылда кыймылсыз мүлктү текшерүү, ченөө жана каттоо иштерин 2003-жылдын экинчи жарымынан баштайбыз. Экинчи чети айылда тамдын баасы жок . Алыскы айылдарда адамдар тамдарын сата албай жүрүшпөйбү. Алар анан кантип салык төлөшөт? – дейт жергиликтүү өз алдынча башкаруу министри Төлөбек Өмүралиев.

Кыймылсыз мүлккө салык үйлөргө, квартираларга, өндүрүш имараттарына салынат. Аны адамдар да, ишканалар да төлөшөт. Салыктын өлчөмү 1 жылга мүлктүн наркынын 1,5% түзүп, жылына 2ге бөлүнүп жыйналат. Парламенттик угууда мүлктүн наркын аныктоо кыйын болоору айтылды. Өнүккөн өлкөлөрдө ал базар бааасынын негизинде аныкталат. Бизде болсо баалоочу компаниялар жаңы гана түзүлүп жатканы маалым. Төлөбек Өмүралиевдин айтымында, эгерде үй жаңы сатып алынган болсо - наркы ошол баа менен аныкталат. Эгерде үй соодага түшпөгөн болсо, анын баасын атайын түзүлгөн органдар бычышат. Үйдүн баасын коюуда анын жаңы же эскилиги, жайгашкан жери жана башка ушу сыяктуу бир топ факторлор эске алынат. Салыктан жакыр адамдарды коргоо максатында салык төлөнбөй турган чек коюлат. Ал чек өкмөт даярдап келген долбоордо 125 миң сом деп жазылган. Депутаттар ага каршы болуп, чекти дагы көтөрүүнү талап кылып жатышат.

- Салык салынбай турган чекти 500 миң сом деп жатабыз. Сиздин үйүңүз андан өйдө болсо салыкты төлөйсүз. Ага жетпесе бул салыктын сизге тиешеси болбойт, - деди финансы министри Болот Абильдаев.

Өкмөт мүчөлөрү чекти 500 миң сомго чейин көтөрүү салык төлөөчүлөрдүн санын кескин азайтаарын айтышууда. Бирок парламенттик угууда алар буга каршы деле болушкан жок. Ошондой болсо да Мыйзам чыгаруу жыйыны мыйзамды карап киргенде, алар бул маселени кайра көтөрө турган сыяктуу.

Өкмөт бул салыкты 1-апрелден тартып ишке киргизип, быйыл бюджетке андан 65 млн. сом түшүрүүнү көздөйт. Бирок Мыйзам чыгаруу жыйыны мыйзамды өкмөт белгилеген мөөнөттө кабыл алып бүтөөрү күмөн.

Талкууга катышкан бейөкмөт уюмдардын ичинде бул салыктын шаарга гана киргизилишин теңсиздик, шаардыктарды дискриминациялоо деп баалагандар болду. Депутаттардын ичинен Алишер Сабиров менен Алевтина Проненко да бул салыкка каршы экенин айтышты.

- Мындай кыймылсыз мүлккө салык эчак эле, Советтер Союзу кезинен бери эле бар. Мисалы үй сатып алган киши үйдүн наркынан 7% мамлекеттик алым төлөйт. Ал акча бюджетке түшөт, - деди Алишер Сабиров. Анын айтымында пайдаланбай турган объектилерге да салык эчак эле киргизилиптир. Андан болгону 500 миң сом салык түшкөнү айтылды. Алишер Сабиров «эгерде кыймылсыз мүлккө салык киргизиле турган болсо, аталган төлөмдөр жоюлушу зарыл» деди.