Экономика

«Кыймылсыз мүлккө салык кирет экен» деген сөздүн чыккканына көп эле болуп калды. Бирок буга чейин ал жалпы кирет деп айтылып келген болчу. Мыйзам чыгаруу жыйыны шаршемби күнү өткөргөн парламенттик угууда бул мыйзам азырынча шаарларда гана киргизиле тургандыгы белгилүү болду.

- Бул салык азырынча шаарда гана кирет. Анткени шаарда кыймылсыз мүлктү каттап бүттүк. Айылда болсо азырынча эч нерсе жасала элек. Айылда кыймылсыз мүлктү текшерүү, ченөө жана каттоо иштерин 2003-жылдын экинчи жарымынан баштайбыз. Экинчи чети айылда тамдын баасы жок . Алыскы айылдарда адамдар тамдарын сата албай жүрүшпөйбү. Алар анан кантип салык төлөшөт? – дейт жергиликтүү өз алдынча башкаруу министри Төлөбек Өмүралиев.

Кыймылсыз мүлккө салык үйлөргө, квартираларга, өндүрүш имараттарына салынат. Аны адамдар да, ишканалар да төлөшөт. Салыктын өлчөмү 1 жылга мүлктүн наркынын 1,5% түзүп, жылына 2ге бөлүнүп жыйналат. Парламенттик угууда мүлктүн наркын аныктоо кыйын болоору айтылды. Өнүккөн өлкөлөрдө ал базар бааасынын негизинде аныкталат. Бизде болсо баалоочу компаниялар жаңы гана түзүлүп жатканы маалым. Төлөбек Өмүралиевдин айтымында, эгерде үй жаңы сатып алынган болсо - наркы ошол баа менен аныкталат. Эгерде үй соодага түшпөгөн болсо, анын баасын атайын түзүлгөн органдар бычышат. Үйдүн баасын коюуда анын жаңы же эскилиги, жайгашкан жери жана башка ушу сыяктуу бир топ факторлор эске алынат. Салыктан жакыр адамдарды коргоо максатында салык төлөнбөй турган чек коюлат. Ал чек өкмөт даярдап келген долбоордо 125 миң сом деп жазылган. Депутаттар ага каршы болуп, чекти дагы көтөрүүнү талап кылып жатышат.

- Салык салынбай турган чекти 500 миң сом деп жатабыз. Сиздин үйүңүз андан өйдө болсо салыкты төлөйсүз. Ага жетпесе бул салыктын сизге тиешеси болбойт, - деди финансы министри Болот Абильдаев.

Өкмөт мүчөлөрү чекти 500 миң сомго чейин көтөрүү салык төлөөчүлөрдүн санын кескин азайтаарын айтышууда. Бирок парламенттик угууда алар буга каршы деле болушкан жок. Ошондой болсо да Мыйзам чыгаруу жыйыны мыйзамды карап киргенде, алар бул маселени кайра көтөрө турган сыяктуу.

Өкмөт бул салыкты 1-апрелден тартып ишке киргизип, быйыл бюджетке андан 65 млн. сом түшүрүүнү көздөйт. Бирок Мыйзам чыгаруу жыйыны мыйзамды өкмөт белгилеген мөөнөттө кабыл алып бүтөөрү күмөн.

Талкууга катышкан бейөкмөт уюмдардын ичинде бул салыктын шаарга гана киргизилишин теңсиздик, шаардыктарды дискриминациялоо деп баалагандар болду. Депутаттардын ичинен Алишер Сабиров менен Алевтина Проненко да бул салыкка каршы экенин айтышты.

- Мындай кыймылсыз мүлккө салык эчак эле, Советтер Союзу кезинен бери эле бар. Мисалы үй сатып алган киши үйдүн наркынан 7% мамлекеттик алым төлөйт. Ал акча бюджетке түшөт, - деди Алишер Сабиров. Анын айтымында пайдаланбай турган объектилерге да салык эчак эле киргизилиптир. Андан болгону 500 миң сом салык түшкөнү айтылды. Алишер Сабиров «эгерде кыймылсыз мүлккө салык киргизиле турган болсо, аталган төлөмдөр жоюлушу зарыл» деди.

Доллардын курсунун төмөндөө тенденциясы мындан 1,5 жыл мурда эле башталган болчу. Ага чейин 1 доллар 49-50 сом турган эле. Кыргызстанга терроризмге каршы күчтөр келип жайгашкандан тартып ал бир жолу кескин өзгөрүп, бир жыл бою 1 доллар 47-48 сомдун тегерегинде болуп келген. «Иракта согуш башталат экен» деген сөз чыккандан бери ал акырындап дагы төмөндөй баштаган. 1 жума мурда анын курсу 45 сомго жеткен. Дүйшөмбү күнү доллардын курсу кескин төмөндөп, шейшемби күнү Бишкектин акча алмаштыруу жайларында «бир доллар 41-42 сомго сатылат» деген жардыктар илинип турду. 18-мартта Улуттук Банктын валюталык жана акча-кредит операциялары боюнча башкармалыктарынын жетекчилери журналисттер үчүн брифинг өткөрүп, Кыргызстандын экономикасында доллардын курсунун төмөндөшүнө себеп боло тургандай эч кандай өзгөрүү болбогонун айтышып, ал негизинен Иракта болот деп күтүлүп жаткан согушка байланыштуу экенин түшүндүрүштү.

- Бул тенденциянын башкы себеби - Ирактагы согушка байланыштуу доллардын абалы дүйнөлүк финансылык рынокто начарлай баштагандыгы. Бул ар кандай кызыл кулактыктын күчөшүнө шарт түзүп атат. Ушундай көрүнүштү биз 17–мартта байкадык. Анткени Америка Кошмо Штаттарынын Иракка каршы активдүү аракети ушул күнгө белгиленди деген сөз болгон болчу, - деди Улуттук Банктын акча-кредит башкармалыгын жетекчиси Гүлзина Исакова.

Г.Исакова доллардын курсунун төмөндөшүн убактылуу көрүнүш катары баалады. Анын айтымында, бир аз убакыттан кийин валюта курстары өзүнүн кадимки чегине кайра келет. Бирок анын айтымында доллардын курсунун кескин өзгөрүшүнүн Ирактагы согушка байланышпаган себеби да бар экен.

- Доллардын курсунун төмөндөп жатышынын дагы бир себеби - коммерциялык банктардын валюта резервдеринин структурасынын балансташпагандыгы. 2003-жылдын башында коммерциялык банктардын акчасынын жалпы суммасында улуттук валютанын үлүшү 23,4 % болсо, 17-мартта ал 13,4% түздү. Коммерциялык банктардын чет өлкөлүк валюта түрүндөгү аласасы бересесинен 115 млн. сомго көптүк кылат, - деди Гүлзина Исакова. Анын сөзүн жөнөкөй тилге которсок, рынокто сом жетишпейт, ал эми доллар көптүк кылат.

Доллардын курсунун кескин төмөндөшү финансы ресурстарын бөлүштүрүүгө алып келээри маалым. Андан акчасын доллар менен кармаган субьектилер уттуруп, сом менен кармагандар утат. Улуттук Банк мындай кескин өзгөрүүлөр болбош үчүн валюталык интервенция жасап турушу зарыл болчу. Бирок бул Улуттук Банкты анча деле тынчсыздандырбаган өӈдүү. Рынокто доллар көп болуп кеткенин көрүп туруп, Ирактагы согуш доллардын күчүн дагы кетирээрин билип туруп Улуттук Банк буга чейин ашыкча долларды азайтыш үчүн чара көргөн эмес. Гүлзина Исакованын айтымында, Улуттук Банк март айына чейин, тескерисинче, рынокко доллар чыгарып турган, март айынан тартып эч кандай операция жүргүзгөн эмес, 17-мартта гана 500 миӈ доллар сатып алган. «Доллардын курсунун төмөндөшүнө Улуттук Банктын тиешеси жок, эгерде кимде-ким долларга ишенип, акчасын доллар менен жыйса, ал өзүнүн иши», - деди Гүлзина Исакова.