Экономика

Бейшембиде Москвада президенттер Путин менен Ниязов жаңы келишимге кол коюшту. Ал келишим эми Түркмөнстанды 25 жыл бою Орусияга газ сатууга мажбурлайт. Буга дейре Москва ар бир миң кубометр газга 40 доллар акы төлөгөнгө макул болбой келе жаткан эле, эми капилеттен эле Кремль 42 доллардан акы төлөп аламын деп, Ашгабад сураган баадан ашыкча акы сунуш кылып отурат. Серепчилер мындай кадам менен орусиялык бийлик КМШ жаатын өзүнө ого бетер чукулдатыпкысы келет, ал эми түркмөнстандык режим Маскөөнүн колдоосун алууга ынтызар дешүүдө.


Президент Сапармурат Ниязов, совет режими ураганда, кудай берди болуп, мурда Маскөөгө баш ийген бийликти толук колго алды да, «өзүн өзү билген, өтүгүн төргө илген» режимди түздү. Ал өзүнө жаккан ык менен элин эзе баштагандыктан, саясатчылардан тартып карапайым кишилерге дейре анын өкүмзор бийлигин “Ниязовдун режими” деп атап калышты. Анын катаал саясатынын бир мисалы катары ушул жылы өзүнө кол салды деген жалаа менен түркмөн оппозициясынын көптөгөн мүчөлөрүн абакка камап, болгондо да аларды өмүр бою түрмөгө кескен учурлар айтылууда.

Орусияда азыр Ашгабад режимин жактырбаган жана ага каршы ой-пикирин айткан түркмөндөр арбын болгондуктан, Маскөөгө аттанаарда Түркмөнбашы “ошолорду колума салып бер” деп Кремлдин кожоюнуна атайын талап коюптур деген аңырт журналисттердин арасында таркап кеткен. Бирок кечөө Путиндин админстрациясы бул айың кептерди жалганга чыгарган жооп айтты.

Канткен менен газ боюнча соодалашуу жүрүп атканда, анын чечилишине саясий масилеттер да таасир эткени байкалып турат. Маселен, келишимге кол коюуга арналган каада аяктагандан кийин орусиялык расмий чөйрө өкүлдөрү журналисттерге эки өлкөнүн ортосунда он жылдай өкүм сүрүп келе жаткан экилтик атуулдук жөнүндөгү келишим жокко чыгарылганын жарыя кылды.

Кечөө Түркмөнбашы Маскөөгө келип түшкөндө Түркмөнстандын Орусиядагы элчилигинин алдына Орусиялык оңчул күчтөр биримдиги (СПС) уюштурган нааразылык иш-чарасы өттү. Ал жерде чогулган көпчүлүктүн алдында Түркмөнстандын бириккен демократиялык оппозициясынын лидерлеринин бири Абды Кулиев да чыгып сүйлөп, азыркы тушта диктаторлук режим түзүп алып, өз элин эзип аткан зулумдарды тактан кулатуу ишин АКШ абдан туура жана өз учурунда баштады, - деди:

- Бир диктаторду АКШ тактан кулатты. Эми башка диктаторлор үчүн да кезмет келет ко дейм. Бирок жалаң эле чет элдик күч жардам берет деп кол куушуруп олтура бериш туура эмес. Биздин элдер өздөрү аягына туруп көчөгө чыгышы керек, өздөрү диктаторлорду тактан кулатышы керек.

Орусия жетекчилигинин Түркмөнбашыга кол сунушунун Ирактагы согуштук өнөктүк аяктап калганда болуп атышы анализчилер арасында ар кыл пикир жаратууда. Маселен, мурдагы Мамлекеттик Дума спикери Иван Рыбкин мындай саясий мамиле дурус эмес экендигин жана бул кадамга анын ичи анча чыкпагандыгын билдирди:

- Азыркы тушта Сапармурат Ниязов абдан ыңгайсыз абалда калган кез. Ал талиптер менен өтө жакын болбосо да, кыйла жылуу алакада болчу. Муну ал өзү түркмөнстандык дипломатиянын жетишкендиги деп эсептегени менен түркмөн эли үчүн бул саясат абдан жаман кызмат кылган.

Ушундай баалардан улам, Маскөө менен Ашгабаддын жаңы байланышынын карама-каршылыктуу саясий түсүн аңдоо кыйын эмес. Бир чети, Кремлдин кожоюну КМШ мейкиндигин колунан чыгарбоо аракетин жасап атса, экинчи чети, ашгабаттык башчы, кокус өз башына кыйынчылык келсе каруулуу мамлекеттен калканч издөө максатында Маскөө үчүн жеңилдиктерге барууга далаалаттанууда.

Улуттук Банктын төрагасы Улан Сарбановдун айтымында, үстүбүздөгү жылдын 1-кварталында инфляция 2%ды түзүп, өткөн жылга салыштырмалуу жогору болду. Былтыр ал ушул мезгилде 1,1% түзгөн болчу. Улан Сарбанов быйыл инфляциянын бир аз өсүшү өткөн жылдын акыркы кварталында жана үстүбүздөгү жылдын январь айында бюджеттин тартыштыгынын өсүп кетиши менен байланыштуу деп түшүндүрдү. Бирок ал буга карабай инфляциянын жылдык өлчөмү мурда пландаштырган чектен чыкпай турганын белгиледи:

- Инфляциянын 1 жылдык темпи акыркы 12 ай ичинде 3,1% түздү. Ал биз милдеттенген 4-5%дын чегинен чыккан жок.

Улуттук Банктын төрагасы жакында киргизилген эки салык инфляцияны дагы бир аз көбөйтөөрүн белгиледи. Анын айтымында, кыймылсыз мүлккө салыктын киргизилишинен ал болгону 0,1- 0,2% гана өсөт. Ал эми айыл чарба продукциясына киргизилген кошумча нарк салыгы болсо баага бир топ таасир бериши мүмкүн.

- Ал биринчи кезекте тамак–аш өңдүү керектөө корзинасына кирген негизги товарлардын баасына таасир берет. Биздин эсеп боюнча ал салыктын киргизилишинен баалардын жалпы деңгээли 1,5-2% жогорулайт. Албетте, жашылча-жемиштин, эт менен сүттүн, алардан жасалган продуктулардын баалары көбүрөөк өсөт, - деди Улан Сарбанов. Бирок ал булардын баалары канчага өсөөрүн тактаган жок.

Улан Сарбанов сомдун курсу туруктуу болуп, пайыздык үстөк төмөндөп жатканын айтты. «Сомдун реалдуу курсунун өсүшү атамекендик товар өндүрүүчүлөрдүн атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн төмөндөтөт» деген сын пикирди ал негизсиз деп четке какты. Анын айтымында, үстүбүздөгү жылдын 2 айында экспорт 10% өсүп, ал эми импорт болсо 11 %ке азайып, өлкөнүн соода балансы жакшырып баратканы байкалат.

Баш банкир «Банк жана банк ишмердүүлүгү жөнүндө мыйзамга» Жогорку Кеңеш жакында киргизген өзгөртүүлөрдү да чечмелеп берди.

- Бул өзгөртүүлөр эмнеге багытталган? Алар биринчи кезекте банктардын жетекчилеринин жана акционерлердин жоопкерчилигин жогорулатуу аркылуу корпорациялык башкаруунун принцибин өркүндөтүүгө жана банктарга көзөмөлдү күчөтүүгө багытталган. Жалпысынан бул коомчулукка эмне берет? Эмне үчүн алар маанилүү? Анткени алар банк секторунун туруктуулугунун жогорулашына, ички жана тышкы инвесторлордун банктарга ишеним артышына мыйзамдык база түзөт, - деди Улан Сарбанов.

Жаңы киргизилген өзгөртүүлөргө ылайык эми оффшордук зоналарда катталган жана алар менен байланышы бар ишканалар менен адамдар банктардын акционерлери боло алышпайт. Банктардын директорлор кеңешине акционер болбогон көз карандысыз бирден мүчө киргизилет. Анын башка мүчөлөрүнө жана акционерлерге айрым кесиптик талаптар коюлат. Банктарда «аудит боюнча комитет» түзүлөт. Банктар өз кардарлары үчүн толук маалымат берүүгө милдеттүү болушат. Банктарда иштегендерге жана алардын акционерлерине жеңилдетилген шартта кредит берүүгө тыюу салынат.

Кийинки учурда жасалма акча жасап тараткан бир кылмыштуу топ колго түшкөнү маалым. Улуттук Банктын маалыматы боюнча 2000-жылдын башынан тартып ушу кезге чейин 703 жасалма акча кармалган. Анын 316и Бишкектен, 284ү Ысыккөл облусунан колго түшкөн. Улан Сарбановдун айтымында, жасалма акча жасоо кийинки жылдары азайып барат. 2000-жылы - 397, 2001-жылы - 147, 2002-жылы - 124, 2003-жылдын 1-кварталында 35 жасалма акча жүгүртүүгө түшкөндүгү катталган. Өлкөнүн баш банкири «мындай көлөмдөгү жасалма акча экономикага коопсуздук туудурбайт» деди. Бирок Улуттук Банк бул багытта Ички иштер министрлиги менен бирге тыгыз иш жүргүзүп жатат.