Экономика

Көпчүлүктүн эсинде болсо керек, «Камеко» Кумтөр алтын кенин иштетүүгө алып жатканда «2008-жылга чейин Кыргызстанга 550 млн. доллар төлөп берем» деп ишендирген. Анын ичинде 346 млн. доллар дивиденд болуш керек болчу. Азыр «Кумтөрдүн» алтынынын теңинен көбү казылып кетти. Бирок андан биздин өлкөгө, «Камеконун» өзүнүн эле маалыматы боюнча, болгону 52 млн. доллар киреше түштү. Болгондо да бул акчанын көпчүлүгү - салыктан түшкөн акча. Ал эми дивидендден болсо «Камеко» Кыргызстанга 6 млн. доллар гана берген. Муну, мурда айтылгандай, «Камеконун» жетекчилери алтындын баасынын түшүп кетиши менен түшүндүрүп келишет. Бирок жергиликтүү эксперттер кеп жалаң гана баада эмес экенин айтышууда.

- Менин оюмча бул жөн эле шылтоо. Алтындын баасы эч качан туруктуу болгон эмес. Дүйнөдө алтын казган компаниялардын бардыгы эле таасирдүү иштеп жатышпайбы. Алтындын баасы түшүп кеткен күндө да «Камеко» ошого даяр болуп, пайдасыз чыгымдарды азайтыш керек болчу, - дейт мурдагы депутат, айтылуу «алтын комиссиянын» мүчөсү, азыр Кыргызстандагы Славян университетинин профессору Шергазы Мамбетов.

Эксперттердин айтымында, «Камеко» эч качан биргелешкен ишкананын пайдалуу болушуна кызыккан эмес. Ал башында эле кыргыз тарапты ишкананы башкаруудан таптакыр оолак кармап, Кумтөрдүн каражаттарын өзү каалагандай пайдалангысы келген. Ал анын бардык ресурстарын иштин натыйжасына карабай түздөн-түз Канададагы өз ишканасына которуп турууну көздөгөн. Мисалы, биргелешкен ишкананы курууга 175 млн. доллар ашыкча акча кеткени көпчүлүккө маалым. Бул тууралуу учурунда чуу чыкканда «Камеко» да, анын кыргызстандык колдоочулары да ал акчанын кайда кеткенин так айтып бере алышкан эмес. Мисалы, алар «60 млн. долларды инфляция жеп кетти» деп түшүндүрүшкөн. Бирок смета доллар менен түзүлгөндүгү белгилүү. Андыктан ал акчанын 3 жыл ичинде инфляцияга учурашы мүмкүн эмес болчу. «Камеконун» айтканына ишенбеген жергиликтүү массалык маалымат каражаттары «доллар Америкада гана доллар, Кыргызстанда болсо ал сомдон айырмасы жок» деп тапандык кылышкан.

«Камеко» биргелешкен ишкананы башкарганы ар бир унция алтындан 4,5% акча алат. Бул жылына 5 млн. долларды түзөт. Ал ушул акчаны Кумтөрдүн иши жаман болсо да, жакшы болсо да алып жүрөт. Ал эми анын ишкананы кандай башкарып жатканын, башкасын коюп авариядан эле билсе болот. 1998-жылы 2 тоннага жакын цианид сууга төгүлүп, Барскоондун эли ууланган болчу. Өткөн жылы болсо кендин бир капталы кулап кетип, ишкана токтоп калды.

- Болгондо да 9 млн. тонна. Мен билгенден Тяншан аймагында кен иштетүүдөгү авариянын эң чоңу, – дейт Шергазы Мамбетов.

Авариянын айынан Кыргызстан бюджетке киргизилген 1,5 млн. доллар акчаны ала албай калды. Ал эми «Камеко» болсо өзүнүн 5 млн. долларлык башкаруу акысынан баш тарткан жок.

Алтындын баасы түшүп кеткени үчүн кен пайда бербей жатканы чын болсо, «Камеко» да андан эч кандай киреше алмак эмес. Бирок биздин маалыматтар «Камеконун» жакшы эле пайда көрүп жатканын көрсөтүп жатат. Бир эле мисал келтирели. Биз өткөндө «Камеконун» 107 млн. доллар кредити жөнүндө айткан элек. Башкасын айтпаганда да «Камеко» ошол кредиттин пайыздык үстөгү үчүн эле Кыргызстанга тийген баардык акчадан 2 эсеге жакын көп пайда көргөн. Анткени ал өз кредитине каалаган пайыздык үстөк коюп алган. Башка банктар, мисалы, «Чейз манхеттен банк» кредитти либор +0,9% менен берип жатса, «Камеко» өзүнүн 107 млн. доллар кредитин либор +6% деген үстөк менен берди кылып жазып койгон. Ал үчүн «Камеко» азыр эле 85 млн. доллар пайда көрдү. Жакшы кожоюн кымбат кредиттерди тезирээк кайтарып берип, арзандарын калтырат тура. «Камеко» болсо, тескерисинче, арзандарын төлөп берип, өзүнүн кымбат кредитин дагы созуп атат. Ошол 107 млн. доллар кредиттин 42 млн. доллары кайтарылып, 65 млн. доллары дагы ишкананын мойнунда илинип турат, - дешет жергиликтүү адистер.

Кыймылсыз мүлктөн салык алууну камсыздаган “Салык кодексине өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү жөнүндөгү» мыйзамды Жогорку Кеңештин Мыйзам чыгаруу жыйыны 28-мартта кабыл алган. Көпчүлүк байкоочулар муну менен мыйзамдын негизги тоскоолдуктан өткөнүн баса белгилешүүдө. Ошондой болсо да мыйзам Эл өкүлдөр жыйынынын жана президенттин макулдугун алгандан кийин күчүнө кириши керек. Эл өкүлдөр жыйыны болсо мыйзамга өз пикирин айтыш үчүн 8-апрелге чукул сессия чакырды.

Калк ичинде салыктын бул жаңы түрү көптөгөн бүдөмүк пикирлерди жана суроолорду жаратууда. Ушундан улам Кесиптик бирикмелер федерациясы финансы министри Болот Абилдаев менен Кыймылсыз мүлктү каттоо агенттигинин башчысы, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу жана регионалдык өнүгүү министри Төлөбек Өмүралиевдин катышуусунда жыйын өткөрдү. Бул Кесиптик бирикмелер федерациясынын кыймылсыз мүлккө салык маселесине экинчи ирет үн кошуп жатышы. Биринчи ирет Жогорку Кеңешке жолдогон кайрылуусунда федерациянын кеңешинин 21 мүчөсү салыктын бул жаңы түрү жумушсуздукка жана банкроттукка алып келээрин эскертип, кыймылсыз мүлккө салык киргизүүнүн эртелигин белгилеп, өз сунуштарын жолдогон.

Бул жолугушууда федерация өкүлдөрү министрлердин мыйзамга карата негиздемелерин угушту. Алар тышкы карыздан кутулуу жана жергиликтүү бюджетти колдоо максатында кабыл алынган мыйзамды ишке киргизиш үчүн дагы кылдат аракеттер керек экендигин белгилешти. Кыргызстандын Кесиптик бирикмелер федерациясынын төрагасы Сагын Бозгунбаев буларга токтолду:

- Биздин өкмөт менен башкы макулдашуубуз бар. Биз бейкут өлкө, жарандык макулдук болгон шартта гана өкмөттөн социалдык маселелер боюнча толук талап кылууга болоорун түшүнөбүз. Бул салык кандай болгон күндө да жумушчу орундарга азыр кыйыр түрдө, кийинчерээк түздөн-түз таасир этет. Ушудан улам бул маселе уюмдардын тынчын кетирип жатат.

Көпчүлүк кесиптик бирикмелердин жетекчилерин бул маселе боюнча ишенчиликтүү кепилдиктердин жоктугу тынчсыздандырууда. Маселен, жаңы кирип аткан мыйзамда кыймылсыз мүлктү баалоочу комиссияга, салыктан бошотулуучу мүлктүн тизмесине, салык наркынын чектерине байланышкан маселелер бүдөмүк бойдон турат. Лидерлердин бири, Өнөр жай, коммуналдык тейлөө жана ишкердик тармак кызматкерлеринин кесиптик бирикмелеринин борбордук комитетинин төрагасы Вениамин Срулевич бул боюнча мындай дейт:

- Мыйзамда салыктын чеги 500 миң сом делип, анын 0,35% салык катары кармалаары айтылат. Бирок, жарым жыл, бир жыл же эки жылдан кийин салык алуучу кыймылсыз мүлктүн чектелген наркы 200 миңге чейин жетип, анын 1,5%на чейинкиси салык катары алынбай тургандыгына кепилдик кайда? Мунун баары суроо бойдон турат. Ошондуктан, мындан ары мунун баарын өтө кылдат, кунт коюу менен карап чыгыш керек.

Кесиптик бирикмелердин жетекчилери, мындан тышкары, салыктарды көбөйтүү менен бирге маянага маани бербей жатканы үчүн өкмөттү сындады. Натыйжада азыр минималдык айлык акы 100 сомдон ашпаган бойдон турат. Бирок, финансы министри Болот Абилдаевдин пикирине караганда, тышкы карыздан кутулмайынча, тарифтерди кайра кароого бюджеттин чамасы жетпейт:

- Эгер биз келерки жылдын 30-сентябрында аяктай турган үч жылдык программаны аткарсак, Кыргызстандын 450 миллион доллар карызын кечүүгө шарт түзүлөт. Бул бир жылдык бюджеттен көбүрөөк каражат.

Министрдин айтымында, карыздардан жеңилдегенден кийин гана тарифтерди көтөрүү сыяктуу жагдайларды жөнгө салууга шарт түзүлөт. Бул болжол менен 2007-жылга туура келет.