Экономика

Тобо, быйыл Украинанын көмүр кендериндеги абал өткөн жылдагыга салыштырмалуу бир кыйла жакшы дешет кенчилер өздөрү.

Жыл башынан бери “кара алтындын” мекени эсептелген Донбасстын кендеринде өндүрүштүк кырсыктан 40тай адамдын өмүрү кесилген.
Былтыр “Украина” кенинде метан газы жарылып, бир жайда 35 жумушчу өлгөн. 2001-жылы Донецк кенинде болгон бир жарылуу 55 үй-бүлөнү кара кийгизген. Соңку он жылда өлкөнүн көмүр кендеринде болгон кырсыктарда орточо эсептегенде жыл сайын 300гө жакын кенчи курман болгон.

Көмүр өнөр жай жумушчуларынын Донецк облустук кесиптик уюмунун башчысы Валерий Миллердин айтымында, өкмөт демейде кайсы бир чоң кырсыктан кийин тармакты реформалайбыз деп сөз берет да, кенчилер жоошуп, ый унутулгандан кийин кайра тынчып калат.
Миллер биздин радионун кабарчысы Асколд Крушелницки менен болгон маекте: ”Кырсыктын себеби: өкмөттүн коопсуздук чараларына каражатты өтө аз бөлгөнүндө”, - деп түшүндүрөт:

- Кайдан кырсык азайсын: жер астында жана жер үстүндө пайдаланылган өндүрүштүк шайман-жабдуулардын 90 процентти эскирип бүткөн жана аларды үлгүржү бойдон алмаштыруу керек. Шаймандар өз мөөнөтүн эбак иштеп бүткөндөн кийин, авариянын жана ар кандай кырсыктын көп болору табигый нерсе.

Жердин бетине жакын катмарда көмүр калбагандыктан, кенчилер жер астына 1 300 метрге чейин терең түшүп көмүр казышат. Тереңде аба ысык болгондуктан, зыяндуу газдар кичине топтолсо эле, жардыруу чыгат. Ал эми коркунучту алдын ала эскертчү жабдуулар жокко эсе. Бул да өндүрүштүк травманын бир булагы.

Совет заманында кенчилердин маянасы башка кесиптеги жумушчуларга караганда бир кыйла жогору болуп, алар турак үй менен биринчи кезекте камсыздалгандыктан, кенчи өтө сыйлуу кесип саналган.
Украинадагы кендердин көбү чыгашалуу болгону менен, коммунисттик түзүлүштүн артыкчылыгын даңазалоо максатында, өкмөт аларды жапкан эмес.

Өлкө 1991-жылы Москвадан күнкорсуздук алгандан кийин, Украина өкмөтү чыгашалуу кендердин көбүн жапты. Бирок, социалдык толкундоолордон кооптонгон өкмөт айрым кирешесиз ишканаларды жабууга даабады. Азыр иштетилип жаткан 197 кендин 190у өкмөттөн субсидия алат, алардын төрттөн үчү эч кандай киреше бербейт. Ушундан улам, жумушчулардын орточо айлык маянасы 150 доллардан ашпайт.

Көзкарандысыз кенчилер биримдигинин Донбас региону боюнча башчысы Николай Волынко “тармактагы оор абалдын башкы себеби: мамлекеттик бюджеттен көмүр өнөр жайына акчанын дээрлик бөлүнбөгөнүндө” деп санайт. Айтсак, 2003-жылы Украина өкмөтү көмүр өнөр жайы үчүн 2,8 миллиард гривна бөлгөн. Бул-тармакка зарыл акчанын теңинен бир аз гана көп. Ошон үчүн Волынко биздин кабарчыга мындай деп айткан:

- Биздин кесиптик биримдик бюджеттен акчанын мындай аз бөлүнгөнүнө өтө нааразы. Көмүр өнөр жайы үчүн 2,8 миллиард гривна өтө аз деп эсептейбиз. “Украина көмүрү” деген программага ылайык, тармакка кеминде 5,2 миллиард гривна чегерилиши шарт.


Гривна - Украинанын улуттук акчасы. Бир АКШ доллары орточо 5,2- 5,3 гривнага барабар.

Арийне, мамлекеттин ээлигиндеги көмүр өнөр жай тармагы үчүн казынадан бөлүнгөн акчанын кыскартылышы, көмүр казып алууга тескери таасир этти.
1990-жылы Украинада 165 миллион тонна көмүр өндүрүлгөн болсо, өткөн жылы 82 миллион тонна гана көмүр казып алынган.

Базар экономикасы башталгандан бери жумушсуз калган калк борбор шаарга чубап келүүдө. Быйылкы жылдын башында Бишкекте 800 миң адам каттодон өткөн болсо, иш жүзүндө анда 950 миң адам жашайт. Акыркы 10 жыл ичинде шаардын борбору да, чет-жакалары да болуп көрбөгөндөй өзгөрдү. Бирок сессияда ал баш-аламан өнүгүп жаткандыгы айтылды. Жада калса Бишкектин башкы планы да жок болуп чыкты.

- Эгемендүүлүк алгандан бери шаар өзгөрдү. Жаңы конуштар пайда болду. Шаардын экономикасын көтөрүүнүн жолдорун жана шаардык чарбаны каржылоонун тартибин карап коелу деп чечтик. Кошуна-колоң деген бар. Эгемендүү мамлекет болгондон кийин борбордун борбордой эле болгону жакшы, - дейт маселени сессияга даярдаган социалдык саясат жана экология комитетинин төрагасы Бакирдин Жолчиев.

Бишкектин ири ишканаларынын көбү мурдагыдай иштей албай, токтоп турат. Ошондой болсо да борбор өлкөдөгү жыйналган салыктын басымдуу көпчүлүгүн берет. Жергиликтүү бюджет менен республикалык бюджеттин ортосунда акча бөлүштүрүү максатында мыйзам боюнча салыктар «республикалык салыктар» жана «жөнгө салынуучу салыктар» деп экиге бөлүнгөн. «Жөнгө салынуучу салыктардын» 35% жергиликтүү бюджетке, 65% республикалык бюджетке түшөт деген жобо киргизилген. Депутаттардын айтымында, Финансы министрлиги бул пропорцияны сактабай, шаардын бир топ акчасын республикалык бюджетке ооштуруп жиберип жатат. Мисалы, 2001-жылы шаардык бюджетке болгону 1 млрд. 85 млн. сом түшкөн. Мындай акча анын көп сандаган маселелерин чечкенге жетпейт.

- Бизде азыр 24% калат. 35% жеткирүүнүн жолдорун издеп жатабыз. Жолдорду оңдоого мүмкүн болбой атат. Мисалы, жол салыгынан Бишкектин бюджетине бир да тыйын калбайт, - дейт Бакирдин Жолчиев.

Эгерде мыйзамдарда белгиленген пропорция сакталганда, Бишкек шаарынын бюджети жогоруда айтылган 1 млрд. 85 млн. сомдун ордуна 3 млрд. 112 млн. сом болмок. Бирок өзүн-өзү каржылай албаган региондорго дотация бериш үчүн Финмин ошого мажбур. Андыктан Бишкектин салыгын шаардын өзүнө толук калтыруу тууралуу сунушка каршы болгондор да болду.

- 35% чыгаралы десек, региондордун дотациясын кыскартыш керек. Ошондуктан биз бул маселени азыр чече албайбыз. Мыйзамга өзгөртүү киргизүү зарыл. Ар бир регион борбордон ала турган субсидиясын жылына жок дегенде 1% азайтып турушу керек, - деди депутат Каныбек Иманалиев. Анын айтымында, Бишкекте негизги деп эсептей турган 3 проблема бар.

- Бул - акыр-чикир, жол жана жашылдандыруу. 40 км. жол Дүйнөлүк Банктан алынган кредиттин эсебинен бүтүп жатат. Бирок долбоорго кирбеген кичинекей жана чолок көчөлөр көп. Алардын жалпы узундугу 70 км. Кыргызстандагы транспорттун 50% Бишкекте экендигин эске алып, жол салыгын толук Бишкекке бериш керек. Жашылдандыруу маселеси мэрдин отчету боюнча чечилип атат. Акыр-чикир болсо – чыгаша нерсе. Акыр-чикирди чогултуп, кайра иштетип, брикет кылып сатмайын, чыгаша тармакты киреше тармакка айлантмайын мындай проблема боло берет. Бул боюнча да иштер жүрүп жатыптыр, - дейт Каныбек Иманалиев.

Сессияда кабыл алынган маанилүү чечимдер тууралуу Бакирдин Жолчиев бизге мындай деп билдирди:

- Чечимдердин эң маанилүүсү - борбордун статусу тууралуу жаңы мыйзам иштеп чыгуу. Борбордун башкы планы да жок. Биз аны да иштеп чыгууну тапшырдык. Эл өкүлдөр жыйынынын бюджет боюнча укугунан пайдаланып, ага 14 млн. сом бөлүп берүүнү талап кылдык. Андан тышкары депутаттар мектептерге жана саламаттык сактоо мекемелерине төлөнүп жаткан акчаны мыйзамдаштыруу маселесин койду. Күзүндө бул маселеге кайра кайрылып, депутаттардын койгон талаптарынын аткарылышын карайбыз.