Экономика

Арам акчаны адалдоого каршы күрөш үчүн тиешелүү мыйзамдык база жана атайын орган түзүү зарыл. 2 күнгө созулган талкуудан кийин конференциянын катышуучулары ушундай чечимге келишти. Бирок алар Кыргызстанда арам жол менен табылган акчанын бар-жогун так билишпейт. Конференциянын аягында өткөрүлгөн маалымат жыйынында биз аларга: «Буга чейин биздин өлкөдө арам акчаны адалдоо фактылары болгонбу, болсо ал канчалык деңгээлде Кыргызстанга мүнөздүү?» - деген суроо бердик. Конференциянын катышуучулары бул суроого так эч нерсе айта алышкан жок.

- Арам акчаны адалдоо фактылары бар-жок экенин билиш үчүн жакшы мыйзам базасы керек. Ал болбосо анын бар-жогун айтыш кыйын. Бул ошондой мыйзам кабыл алынгандан кийин гана белгилүү болот, – деди Бириккен Улуттар Уюмунун баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын жооптуу кызматкери Долгор Солонго айым. Бирок конференциянын айрым катышуучулары Кыргызстанда көмүскө экономиканын чоң экенин жана ири көлөмдөгү баңгизаттардын кармалып жаткандыгын айтышып, Кыргызстанда арам жол менен табылган акча бар деп болжошот.

- Акыркы 2 жылдын ичинде Кыргызстандын Тажикстан менен чектешкен жеринде 4 тоннадан ашык героин кармалды. Бул кармалганы эле. Канчасы кармалбай өтүп кетип атканын айтыш кыйын. Ал бирөөлөргө киреше берип жатат. Албетте, иликтөө жүргүзүш үчүн мыйзам болбогондон кийин, арам акчаны адалдоо фактылары Кыргызстанда бар же жок деп кесе айтыш мүмкүн эмес. Бирок мен келтирген фактылар ушундай көрүнүш бар болсо керек деген ойго негиз берет, - деди ушул эле уюмдун өкүлү Ольга Зудова айым.

Кылмыштуу жол менен табылган акчаны мыйзамдаштыруунун бир нече жолдору бар. Мисалы, банкка акча салуу, казинодон утуп алуу, кыймылсыз мүлк сатып алуу менен акчанын изин жашырып кетсе болот. Мунун ичинде арам акчаны банк аркылуу адалдоо үстөмдүк кылаарын дүйнөлүк практика көрсөтүп турат. Ошондуктан конференциянын катышуучулары Кыргызстандын банктар жөнүндөгү мыйзамдарына түзөтүү киргизүнү сунуш кылышты. Тактап айтканда, «Арам акчаны адалдоого каршы күрөш» деген жаңы мыйзам кабыл алына турган болду. Бул мыйзамдын долбоорун Улуттук Банк иштеп чыккан. Анын маңызын Улуттук Банктын жооптуу кызматкери Темур Каракчеев мындайча түшүндүрдү:

- Коммерциялык банктар 1 млн. сомдон ашык суммага операция жасалган учурда финансылык иликтөө органына маалымат берип турушат. Ал болсо бул маалыматты иликтеп, эгерде ошол акчанын кылмыштуу жол менен табылганы далилденсе, укук коргоо органдарына өткөрүп берүүгө тийиш. Укук коргоо органдары болсо мыйзам чегинде чара көрүшөт.

Өткөн жылдын август айында «Банктык жашыруун сыр» деген жаңы мыйзам кабыл алынган болчу. Бул мыйзамдын маңызы - банктарга салынган акчанын жашыруундугун камсыз кылуу экени айтпаса да түшүнүктүү. «Сунуш кылынып жаткан мыйзам ошол мыйзамга каршы келбейби?» - деген суроого Темур Каракчеев: «Каршы келбейт. 2 мыйзамды тең Улуттук Банктын адистери иштеп чыкты», - деди.

Ал эми жаңы түзүлө турган орган «Финансылык чалгындоо кызматы» же «Финансылык иликтөө кызматы» деп, ар кандай аталышы мүмкүн. Анын милдети - арам акчанын булактарын иликтөө. Ал укук коргоо органдарындай болуп тергөө, териштирүү, жаза берүү иштерин жүргүзө албайт. Арам акчанын ээсине чара көрүш үчүн бул кызмат укук коргоо органдарына кайрылууга тийиш болот.

“Ал-Иктисади” аттуу экономикалык басылманын башкы редактору Фадел Алинин айтымында, эми Ирак экономикасы согуштун гана эмес, 35 жыл бою мамлекетти башкарып келген “Баас” партиясынын авторитардык системасынын кесепеттеринен да арылышы керек. Аталган басылма жергиликтүү экономисттер ассоциациясы тарабынан чыгарылчу.

“Биз эл аралык биржалардагы көрсөткүчтөрдү же мунайдын дүйнөлүк базардагы баасы өңдүү маалыматты берчү эмеспиз. Иракта инвесторлор да жок болчу. Мындай маалыматтар калк үчүн пайдалуу же кызыктуу болоорун ойлобойм”, - дейт согуш башталгандан бери жарык көрбөй калган “Аль-Иктисади” журналынын редактору Али.

Өлкө ири мунай экспорттоочу мамлекет болгону менен, карапайым ирактыктар анын пайдасын дээрлик көрүшкөн эмес. 1990-жылы Ирак кошуна Кувейтке басып киргенде ага каршы эл аралык чектөөлөр киргизилген. Ошол санкцияларды жумшартуу максатында БУУнун “Мунай үчүн азык-түлүк” программасы киргизилген. Ирактын 25 миллион калкынын 60 пайызы дээрлик он эки жыл бою ошол долбоордун жардамы менен күн көрүп келди.

“Мунайдын баасы өсөбү же төмөндөйбү, ирактыктар үчүн баары бир болчу. Алар өздөрүнө чегерилген тамак-ашын алып чектелчү”, - дейт Фадел Али.

Анын ишениминде, эми Саддам Хусейндин режими кулагандан кийин аталган санкциялар алынып салынып, өлкөгө чет мамлекеттик инвестициялар арбын тартылышы абзел. Германия менен Жапониянын экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки тажрыйбасын эске салып, Али мырза: “Иракты калыбына келтирүү үчүн дагы бир “Маршалл долбоору” керек”, - дейт.

Эл аралык валюта кору менен Дүйнөлүк банк өлкөгө активдүү жардам көрсөтүүгө даяр тургандыктарын белгилешти. Бирок алардын Иракка келүүсү жаңы өкмөттүн чечимине жараша болмокчу.

Ушул тапта өлкөнү АКШнын жетекчилигиндеги жарандык администрация башкарат. Анын экономика жаатындагы алгачкы аракеттери суу, электр кубаты, телебайланыш өңдүү күнүмдүк турмуш үчүн өтө маанилүү тармактарды калыбына келтирүү менен байланыштуу болууда.

Экинчи баскыч - өткөөл өкмөттү курууга багытталмакчы. Убактылуу өкмөт жаңы конституция иштеп чыкмакчы. Андан кийин жалпы шайлоо аркылуу Ирактын жаңы өкмөтү куралат.

Байкоочулардын айтымында бул жараян жылдарга созулуп кетиши ыктымал. Ошондуктан эл аралык каржы уюмдары өлкөдө кайсы мезгилден тарта аракеттене баштаарын ушул тапта айтуу кыйын.

Бирок АКШнын компаниялары Ирактагы негизги иштерге тартылаары азыртан эле белгилүү. Мисалы “Бектел” фирмасы 680 миллион доллардык контракт алганы маалым болду, “Келлог”, “Браун”, “Руут” фирмалары болсо мунай тармагында иш алып бармакчы. Бул чечимдер башка өлкөлөрдө гана эмес, Американын өзүндө да чоң ызы-чууну жаратты.

Европа Комиссиясы Вашингтондун контракттарды бөлүштүрүү иштерин иликтеп чыгып, алардын Дүйнөлүк Соода уюмунун эрежелерине дал келээр-келбесин аныктамакчы.

Согушта АКШга колдоо көрсөткөн өлкөлөр болсо Ирактагы «чүйгүн майдан» өздөрү үчүн да үлүш тийээрине үмүт кылып, кезекке турушту.

1991-жылга чейин Түркия Ирактын негизги соода шериги болчу. Жума күнү өлкөнүн премьер-министри Режеп Тайып Эрдоган муну эске салып, аймактагы жалгыз мусулман демократиясы катары Түркия Ирактагы саясий жана экономикалык жараяндарга жардам берүү жагынан эң ыңгайлуу өрнөк экенин белгиледи. Анкара 15 жылга 20 миллиард доллардык контракт алууга үмүттөнөт.

Италия миңдеген полиция, саламаттыкты сактоо кызматкерлери менен катар өз архитекторлорун Иракка жиберүүгө макулдугун берди.

Польшада Ирактагы иштерге тартылууну каалаган фирмалардын саны 500дөн ашат. Поляк компаниялары 1980-жылдары Иракта автожол курууга 700 миллион доллар сарпташкан.Эми алар өз каражаттарын кайтарып алууга үмүткөр.

Румыния болсо Багдадга өз чабарманын жөнөтүп, Перс булуңундагы согушка чейинки карызын кайтарып алуу маселесин козгомокчу. Премьер-министр Адриан Настазинин айтымында, бир жарым миллиард доллардан ашкан карызды акчалай ала албаса да, Бухарест төлөмдөрдүн башка түрлөрүнө да макул болмокчу.

Чех Жумурияты болсо өзүнүн пост-советтик жабдууларын модернизациялоо тажрыйбасына таянып, Ирактын армиясын жана полиция күчтөрүн калыбына келтирүүгө жардам көрсөтүү жаатындагы контракт алууну көздөйт.

Болгария, Мажарстан, Словакия жана башка өлкөлөр да Иракты калыбына келтирүү иш-чараларынан четте калгысы келбейт. Атүгүл АКШны колдобогондор да эми булуңда өздөрүнө ылайыктуу иш караштырып жатышат.

Француз каржы министри жакында атайын жыйын өткөрүп, согуштан кийинки Иракта контракт алуу мүмкүнчүлүктөрүн талкуулады.

Адистердин айтымында өлкөнү реконструкциялоого канча каражат керектигин эч ким азырынча так айта албайт.