Экономика

Буштун Конгресске жолдогон сунушуна ылайык, федералдык бюджетке түшчү салыктар 726 миллиард долларга кыскартылмакчы. “Мындай кескин кадам улуттук экономиканы жакшыртуунун негизги чарасы”, - деп белгиледи президент.

Шаршембиде президент Буш чакан ишкерлер менен жолугушуп, салыктарды кыскартуу турумунан тайбай турганын айтты. Бирок мурун сөз 726 миллиард доллар жөнүндө болсо, эми президент бул санды 550 миллиард долларга чейин азайтканын жарыялады:

- Конгресс улуттун кызыкчылыгында мүмкүн болушунча тезирээк өнүгүүгө багытталган экономикалык пакетти кабыл алууга тийиш. Салыктарды 550 миллиард долларга кыскартуу менен экономикалык өсүшкө жете алабыз.

Конгресстин өкүлдөр палатасы бул сунушту жактыра элек, ал эми Сенат 350 миллиард доллардан ашпай турган кыскартууга макул болоорун билдирди. Ошентип, президент өз талабын Өкүлдөр палатасы жактырган суммага чейин төмөндөтүп, андан соң Сенат менен орток тил табууга үмүткөр.

Буштун бул демилгесине коомдук колдоо топтоо максатында Ак Үй 25 расмий өкүлүн өлкөнүн булуң бурчунда өтүүчү ар кандай иш-чараларга катышуу үчүн аттандырды.

Экономисттер болсо: “ Салык кыскартуу - экономикалык өбөлгө ыкмасы катары жакшы чара, бирок президент мындай кадам үчүн туура убакыт тандап алдыбы? Маселе дал мына ушунда”, - дешүүдө.
Президент Клинтондун тушунда Ак Үйдүн бюджет боюнча директору болуп иштеген Элис Ривлин 2001-жылкы салык кыскартуу натыйжалуу болду дейт:

- Менимче, 2001-жылкы салык кыскартуулар кыйла болгону менен, кыска убакыттын ичинде натыйжа алып келди. Андай натыйжалардын бири – каражатты калкка кайра кайтарып берүү болду. Бул иш-чара экономиканы төмөндөөдөн сактап калды.

2001-жылдын күз айларында америкалыктар андан алдыңкы жылкы салыктардын кыскартылышына байланыштуу өкмөттөн компенсациялык чек алышкан. Калкка жүз миң доллардык каражат 2000-жылы ашыкча салык кармалгандыгы үчүн кайтарылып берилген.
Ривлиндин айтымында, бул жолу мындай механизм иштебей калышы мүмкүн. Анткени Буштун жаңы сунуштары кыска мөөнөткө эмес, 10 жылга мерчемделген.

Жорж Вашингтон университетинин профессору Роберт Данн болсо Ривлиндин бардык пикирлерине кошулбайт. Анын оюнча, салыктарды кыскартуу АКШ үчүн олуттуу огожо болуп бериши мүмкүн. Кирешелүү кызмат орундарын көбүрөөк түзүү аркылуу федералдык бюджеттин таңсыктыгын азайтууга мүмкүн деп эсептейт эксперт. Ошол эле мезгилде Данн мырза, Буштун азыркы планы көп баскычтуу болгондуктан, иштеп кете албай да калышы ажеп эмес деп санайт:

- Буштун администрациясы сунушун кайра карап чыгып, азыр канча салык кыскартыла алаарын караштырышы абзел. Он жылды мындай коюп, бүгүнкүнү ойлош керек. Анткени экономика ушул тапта стимулга муктаж.

Ал эми айрым конгрессмендер, алардын арасында Республикачыл партиянын өкүлдөрү да бар, мамлекет башчынын жаңы демилгесин четке кагышууда. Алардын айтымында, 2000-жылдан бери федералдык бюджеттин тартыштыгы улам өсүүдө.

11 сентябрдагы террордук окуялар менен Ирак согушуна сарпталган чыгымдар экономикадагы басаңдоону ого бетер күчөттү. Конгресстин бюджет боюнча башкармалыгынын маалыматына карасак, президенттин долбоору ишке ашса, бюджеттин таңсыктыгы 10 жыл ичинде дээрлик 2 триллион долларга жетиши толук ыктымал.

АКШнын Федералдык тергөө кызматынын атайын агенти Кевин Ирвин Нью-Йорк шаарынын Түштүк чөлкөмүндөгү соттун алдында ант берип туруп, Жеймс Гиффенге төмөндөгүдөй айып такты.

1995-жылдан 2000-жылга чейин Жеймс Гиффен АКШнын “Чет өлкөлөрдөгү чиновниктерге пара берүү жөнүндөгү мыйзамын” бузуу менен белгилүү жана аты белгисиз адамдар менен өз ара келишим түзүүгө барган. Алар өз пландарын аткаруу үчүн мыйзамсыз түрдө уюмдашкан. Маселен, алар почта жана эл аралык соода каражат жабдууларын уруксатсыз акча төлөөлөр үчүн пайдаланышкан. Ошондой эле алар чет элдик чиновниктерге баалуу белектерди беришкен жана сунуш кылышкан. Гиффен жана анын шериктери муну менен, биринчиден, чет элдик чиновниктердин өз кызмат ордун пайдалануусу үчүн аларга таасир этүүнү, экинчиден, аткаминерлерди өздөрүнүн расмий милдетин бузуп, алиги топтун өтүнүчтөрүн аткарууга түртүүнү, үчүнчүдөн, чиновниктердин өкмөттөгү таасирин жана бийлик мүмкүнчүлүктөрүн пайдаланууну көздөшкөн.

Федералдык тергөө кызматынын атайын кызматкери Кевин Ирвин мыйзамдуулукту сактоо кызматкерлери жана күбөлөр менен болгон сүйлөшүүлөрдүн жана тергөө маалында чогултулган документтердин негизинде ушундай тыянакка келген.

Ирвиндин билдиргенине караганда, Жеймс Гиффенге караштуу “Меркатор” компаниясы Казакстан күнкорсуздук алгандан кийин Алматы жана Астанада эки бөлүмүн ачкан. 1992-жылы “Меркатордун” кожоюну Гиффен казак өкмөтүнө кен байлыктарын, анын ичинде мунай кендерин сатуу боюнча кеңеш берген. Ал көрсөткөн ар бир кызматы үчүн жана иштин жыйынтыктарына карай “арачылык” акысын, андан сырткары сыйлык да алып турган. 1995-жылы Гиффен Назарбаевдин кеңешчиси болуп калган. “Меркатордун” иш-кагаздарын иликтөөнүн жүрүшүндө бул компания Казакстандын мунайгаз өнөр жай министрлигине түрдүү маселелер боюнча кеңеш берип турганы тастыкталды.

Документтерге караганда, Казакстан менен эл аралык мунай компанияларына ортомчулугу үчүн “Меркатор” же Гиффен көп миллиондогон доллар акы алганы тастыкталган. Алсак, каржылык жана банк документтеринде 1994-2002-жылдарда “Меркаторго” алтымыш жети миллион доллар акы төлөнгөнү чагылдырылган. Гиффен бийлик адамдары менен жакшы мамиледе болуш үчүн Казакстандын мурдагы премер министри Нурлан Балгимбаевге жана Казакстан президенти Назарбаевдин көзөмөлүндөгү банк эсептерине чоң өлчөмдө акча которгон. Ал акча “Мобил” жана “Никем Энержи лимитед” жана башка компаниялардын атынан которулган.

Мисалы: 1995-96-жылдардын отосунда «Мобил» компаниясы «Меркатордун» Нью-Йорктогу «Ситибанк» эсебине 51 миллион доллар түшүргөн. Бул акча “Теңгиз” мунай кенинин төрттөн бир бөлүгүн өздөштүрүү жөнүндө Казакстандын мунайгаз министрлиги менен түзүлгөн келишимден кийин которулган.

Федералдык агенттин банк документтерине таянып берген көрсөтмөсүнө караганда, 1995-жылы “Орел” компаниясынын эсебинен Швейцариядагы менчик мектепке 45 миң доллар которулган. Бул мектепте ал кезде Назарбаевдин кенже кызы Алия Назарбаева окуган эле.

Гиффен 30-мартта Нью-Йорк аба майданында камакка алынды. Казак компаниясы «Мобилдин» мурдагы жооптуу кызматкери Брайан Уильямстын да арааны ачылганы шек кылынууда. “Ассошиейтед пресстин” маалымдашынча, Теңгиз кенин сатып алууда көрсөткөн эмгеги үчүн Уильямска “Меркатор” компаниясы нак 2 миллион доллар төлөгөн. Бул мырза да апрелдин башында камакка алынды.

АКШнын федералдык тергөө кызматы менен юстиция министрлиги мунай компанияларынын Казакстандагы ырасмий адамдардын ысымына мыйзамсыз акча которуу фактыларына алгачкы ирет 2000-жылы көңүл буруп, ошондон бери ырааттуу иликтөө жүргүзүп келишкен.

Бул маселе ушул тапта Казакстандын коомчулугунда кызуу талкууланып жаткан кез. Казакстандык жаран “Урпак тагдыры билим корунун башчысы” Эрсай Эркожо мырза бул жаңжалдуу окуя тууралуу мындай дейт:

- “Казахгейт” чыры эл аралык жаңжалдуу окуяга айланды. Бул окуя уккандын кыжырын келтирүүдө. Балким, чиновниктер карапайым калк билбейт же уккан жок деп ойлошсо керек. Кайдан, бир сөз менен айтканда, жетекчилерден уят-сыйыт кетип бүткөн тура дейсиң.

Ал эми Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев Швейцариянын банкында өз ысымына ачылган эсепте бир миллиард доллары бар экенин былтыр апрелде премьер-министр Имангалий Тасмагамбетов аркылуу элге жарыялап, мойнуна алган. Назарбаевдин сөзүнө караганда, ал бир миллиард долларды өлкө башына каатчылык келсе жалпы пайдаланабыз деген ниетте аманатка салып койгон экен. Бул окуя да азыркыга чейин коомчулуктун бүйүрүн кызыткан уу-дуу кептин темасы бойдон кала берүүдө.