Экономика

“Ал-Иктисади” аттуу экономикалык басылманын башкы редактору Фадел Алинин айтымында, эми Ирак экономикасы согуштун гана эмес, 35 жыл бою мамлекетти башкарып келген “Баас” партиясынын авторитардык системасынын кесепеттеринен да арылышы керек. Аталган басылма жергиликтүү экономисттер ассоциациясы тарабынан чыгарылчу.

“Биз эл аралык биржалардагы көрсөткүчтөрдү же мунайдын дүйнөлүк базардагы баасы өңдүү маалыматты берчү эмеспиз. Иракта инвесторлор да жок болчу. Мындай маалыматтар калк үчүн пайдалуу же кызыктуу болоорун ойлобойм”, - дейт согуш башталгандан бери жарык көрбөй калган “Аль-Иктисади” журналынын редактору Али.

Өлкө ири мунай экспорттоочу мамлекет болгону менен, карапайым ирактыктар анын пайдасын дээрлик көрүшкөн эмес. 1990-жылы Ирак кошуна Кувейтке басып киргенде ага каршы эл аралык чектөөлөр киргизилген. Ошол санкцияларды жумшартуу максатында БУУнун “Мунай үчүн азык-түлүк” программасы киргизилген. Ирактын 25 миллион калкынын 60 пайызы дээрлик он эки жыл бою ошол долбоордун жардамы менен күн көрүп келди.

“Мунайдын баасы өсөбү же төмөндөйбү, ирактыктар үчүн баары бир болчу. Алар өздөрүнө чегерилген тамак-ашын алып чектелчү”, - дейт Фадел Али.

Анын ишениминде, эми Саддам Хусейндин режими кулагандан кийин аталган санкциялар алынып салынып, өлкөгө чет мамлекеттик инвестициялар арбын тартылышы абзел. Германия менен Жапониянын экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки тажрыйбасын эске салып, Али мырза: “Иракты калыбына келтирүү үчүн дагы бир “Маршалл долбоору” керек”, - дейт.

Эл аралык валюта кору менен Дүйнөлүк банк өлкөгө активдүү жардам көрсөтүүгө даяр тургандыктарын белгилешти. Бирок алардын Иракка келүүсү жаңы өкмөттүн чечимине жараша болмокчу.

Ушул тапта өлкөнү АКШнын жетекчилигиндеги жарандык администрация башкарат. Анын экономика жаатындагы алгачкы аракеттери суу, электр кубаты, телебайланыш өңдүү күнүмдүк турмуш үчүн өтө маанилүү тармактарды калыбына келтирүү менен байланыштуу болууда.

Экинчи баскыч - өткөөл өкмөттү курууга багытталмакчы. Убактылуу өкмөт жаңы конституция иштеп чыкмакчы. Андан кийин жалпы шайлоо аркылуу Ирактын жаңы өкмөтү куралат.

Байкоочулардын айтымында бул жараян жылдарга созулуп кетиши ыктымал. Ошондуктан эл аралык каржы уюмдары өлкөдө кайсы мезгилден тарта аракеттене баштаарын ушул тапта айтуу кыйын.

Бирок АКШнын компаниялары Ирактагы негизги иштерге тартылаары азыртан эле белгилүү. Мисалы “Бектел” фирмасы 680 миллион доллардык контракт алганы маалым болду, “Келлог”, “Браун”, “Руут” фирмалары болсо мунай тармагында иш алып бармакчы. Бул чечимдер башка өлкөлөрдө гана эмес, Американын өзүндө да чоң ызы-чууну жаратты.

Европа Комиссиясы Вашингтондун контракттарды бөлүштүрүү иштерин иликтеп чыгып, алардын Дүйнөлүк Соода уюмунун эрежелерине дал келээр-келбесин аныктамакчы.

Согушта АКШга колдоо көрсөткөн өлкөлөр болсо Ирактагы «чүйгүн майдан» өздөрү үчүн да үлүш тийээрине үмүт кылып, кезекке турушту.

1991-жылга чейин Түркия Ирактын негизги соода шериги болчу. Жума күнү өлкөнүн премьер-министри Режеп Тайып Эрдоган муну эске салып, аймактагы жалгыз мусулман демократиясы катары Түркия Ирактагы саясий жана экономикалык жараяндарга жардам берүү жагынан эң ыңгайлуу өрнөк экенин белгиледи. Анкара 15 жылга 20 миллиард доллардык контракт алууга үмүттөнөт.

Италия миңдеген полиция, саламаттыкты сактоо кызматкерлери менен катар өз архитекторлорун Иракка жиберүүгө макулдугун берди.

Польшада Ирактагы иштерге тартылууну каалаган фирмалардын саны 500дөн ашат. Поляк компаниялары 1980-жылдары Иракта автожол курууга 700 миллион доллар сарпташкан.Эми алар өз каражаттарын кайтарып алууга үмүткөр.

Румыния болсо Багдадга өз чабарманын жөнөтүп, Перс булуңундагы согушка чейинки карызын кайтарып алуу маселесин козгомокчу. Премьер-министр Адриан Настазинин айтымында, бир жарым миллиард доллардан ашкан карызды акчалай ала албаса да, Бухарест төлөмдөрдүн башка түрлөрүнө да макул болмокчу.

Чех Жумурияты болсо өзүнүн пост-советтик жабдууларын модернизациялоо тажрыйбасына таянып, Ирактын армиясын жана полиция күчтөрүн калыбына келтирүүгө жардам көрсөтүү жаатындагы контракт алууну көздөйт.

Болгария, Мажарстан, Словакия жана башка өлкөлөр да Иракты калыбына келтирүү иш-чараларынан четте калгысы келбейт. Атүгүл АКШны колдобогондор да эми булуңда өздөрүнө ылайыктуу иш караштырып жатышат.

Француз каржы министри жакында атайын жыйын өткөрүп, согуштан кийинки Иракта контракт алуу мүмкүнчүлүктөрүн талкуулады.

Адистердин айтымында өлкөнү реконструкциялоого канча каражат керектигин эч ким азырынча так айта албайт.

Энергетика боюнча эл аралык эксперттер АКШны Орусиянын согушка чейин Ирак менен түзүлгөн мунай боюнча келишимдерин күчүндө калтырууга үндөп, антпесе дүйнөдөгү жалпы инвестициялык чөйрөгө олуттуу сокку урулаарын эскертишти. Бирок, маселени татаалданткан башка да жагдайлар бар, айтсак, согушка чукул калганда Саддамдын өкмөтү орусиялык "Лукойл" компаниясы менен кол коюлган келишимди жокко чыгарганын жарыялаган, калган келишимдердин басымдуу бөлүгү кагазга жазылган бойдон жүзөгө аша элек документтер.

Ошентсе да, адистердин эсеби боюнча, орусиялык компаниялар Бириккен улуттар уюмунун санкциялары жоюлаар замат Ирактын мунай кендерин иштетүүгө даяр экенин билдирип, алдын-ала өтө ири суммадагы контракттарга кол коюуга жетишкен. Өткөн айда орус өкмөтүнө караштуу "Зарубежнефть" мунай компаниясынын башчысы Николай Токарев "Время новостей" гезитине берген интервьюсунда Иракта согуш болуп калса, өзү жетектеген компания кол койгон келишимдер боюнча 180 млн долларлык жоготууга учураарын маалымдаган. Ага удаа орусиялык эң ири мунай компаниясы эсептелинген "Лукойлдун" вице-президенти Леонид Федун алардын ишканасы Ирактагы эң чоң мунай кендеринин бири – Батыш Курнаны иштетүү боюнча наркы 20 млрд долларлык контракт түзүп койгонун жар салды. Федундун айтымында, 97-жылы кол коюлган келишимге ылайык, "Лукойл" компаниясы 23 жыл бою Ирактын Батыш Курна кенинен күнүнө 600 миң баррель мунай өндүрүп-экспорттоо милдетин өзүнө алган. "Эгерде кимдир бирөө согуштан пайдаланып, бул келишимди бузса, биз дароо Женевадагы Эл аралык арбитраждык сотко кайрылабыз", - деп эскертти "Лукойлдун" өкүлү.

Москвалык чет элдик инвестициялар боюнча эксперт Валерий Нестеров "Лукойл" компаниясы Ирактагы инвестициялык пландарын коргоп калышы ажеп эмес деп эсептейт:

- Орустарда "үмүт эң акырында өлөт" деген учкул сөз бар. Анысы кандай, эгерде түзүлгөн келишимдер эл аралык укуктук нормаларды колдонууга жол берсе, "Лукойл" Ирактагы кызыкчылыктарын коргоп калаары ажеп эмес. Азырынча эч ким дал ошондой болот деп кепил боло албайт, бирок "Лукойл" да акырына дейре күрөшөөрү айныксыз.

Ал анткен менен, Лондондук экономикалык серепчи Лаза Кекис 15 млрд баррелдей мунай бугуп жаткан Батыш Курна кенин согушта жеңген Америка менен Британия Орусияга оңой эле алдырып ийээри күмөндүү деген пикирин айтат:

- Менимче, Орусия Ирактагы кайра куруу иштеринде негизги ролдордун бирин ойнойт деп ойлоонун өзү осолдук экени талашсыз. Анын үстүнө АКШ Конгресси согушка каршы чыккан Орусия өңдүү мамлекеттер Ирактагы кайра куруу иштерине жолотулбайт деген чечим кабыл алып койгон эмеспи.

Чынында эле Иракта согуш баштала элек чакта, 4-мартта эле АКШнын Өкүлдөр палатасы Бюджетке өзгөртүүлөр киргизүү жөнүндөгү мыйзамды талкуулап жатып, согушка каршы блоктун башында турган Франция, Германия, Орусия жана Сирия – Американын Иракты калыбына келтирүү боюнча долбоорлоруна катыша албайт деген чечим чыгарып койгон.

Андан бери кырдаал өзгөрдү, согуш аяктап калды, энергетика боюнча эл аралык эксперттер, БУУнун тийиштүү агенттиктеринин өкүлдөрү АКШга кайрылып, Ирактын мунайын иштетүү боюнча эски контракттарды таанууга үндөп, антпесе дүйнөлүк экономикага аба менен суудай дем берип турган инвестиция чөйрөсүнө катуу сокку урулаарын эскертишти. Андан уламбы, айтор, 5-апрелде жолугушкан ирактык бозгундар менен АКШнын расмий өкүлдөрү Орусия менен Франциянын мунай компанияларын кыйын абалдагы Ирактын мунай өндүрүшүн жандантууга активдүү катыштырууну макулдашышты.

Ошентсе да, орусиялык компаниялардын Саддамдын өкмөтү менен түзүлгөн дымактуу келишимдеринин баары ишке ашаарын айтуу азырынча эртелик кылаары шексиз. Айрым адистер Орусиянын мунай компанияларынын эсебинде ошончо каражат бар экени да күмөндүү, Багдад алар келишимдердеги кээ бир шарттарды аткарбай койгонунан улам контракттар жоюлаарын жарыялаган болчу деп белгилешет.