Экономика

19-сентябрда Россия, Украина, Казакстан жана Белорус ортосунда кол коюлган келишим эң алды бажы тоскоолдуктарын жөнөкөйлөштүрүп, товарлардын, тейлөөнүн түрлөрүнүн, капиталдын жана жумушчулардын эркин алмашуусуна жагдайды ыңгайлайт; келишим темир жол, газ жана электр энергиясынын тарифтерин окшош кылууга же анын өлчөмүн чогуу бычууга милдеттендирет.
Келишим КМШнын башка өлкөлөрү үчүн ачык.

Байкоочуларды бул келишимге Украинанын кошулганы өзгөчө таң калтырууда.
Атактуу америкалык RAND изилдөө борборунун талдоочусу Стефан де Спигельердин айтымында, президент Кучманын келишимге кол коюусуна эки жагдай себеп болгон.

- Өлкөдө жааташуу өтө күчтүү жана Кучма жарандарды өзүнө тартуу үчүн колунан келген мүмкүнчүлүктү толук пайдаланып бүттү. Мындай шартта Россия менен жакындашуу ал үчүн абдан пайдалуу. Ал ички кырдаалды да эсептеп көрдү. Менин оюмча, акыркы мезгилде эл аралык мамилелерде жана интеграция маселесинде ашыкча көктүк менен аракеттенип жаткан Кремль да ага (Кучмага) кысым көрсөттү.

Бирдиктүү экономикалык мейкиндикти (кыскача аталышы БЭМ) түзүү жөнүндөгү келишимге Украинанын кошулуусуна өлкөнүн экономикалык дарамети да таасир эткени кадиксиз.

Украина, Беларус жана Казакстанды чогуу алганда да, алардын ички дүң продукциясынын көлөмү Россияныкынан төрт эсе аз болот. Ошон үчүн, Кремлде ырасмий Киевди ийге келтирчү буроолору көп.

Евробиримдиктин үлгүсүндөгү жалпы экономикалык мейкиндикти түзүү боюнча Ялта келишимине президент Кучманын кол коюусун украин оппозициясы каршы кабыл алды. Экс-премьер Виктор Юшенко башындагы “Биздин Украина” фракциясы “президент өлкөнүн кызыкчылыгын унутту” деп, саясый партияларды парламентте президентке ишеним көрсөтпөө жараянын баштоого чакырды.
Нааразылык иретинде Украинанын Румыниядагы элчиси Антон Бутейко кызматтан кетти. Тышкы иштер министри Константин Гришенко да Кучманын Ялта келишимине кол коюусун жактабады.

Россия президенти Владимир Путин жана анын жардамчылары үчүн экономикалык жактан эле эмес, саясый жактан да Ялта келишиминин азыр түзүлгөнү абдан маанилүү. Үч айга жетпей өлкөдө парламенттик шайлоо, жарым жылдан соң президенттик шайлоо болот. Мындай шартта, Путиндин командасы үчүн коомчулуктун көңүлүн бура алчу чоң саясый окуя өтө зарыл эле дешет талдоочулар. Ушундан улам, Кучманын өтүнүчү боюнча келишимден мамлекеттер аралык жетектөөчү орган жөнүндөгү жобо алынып салган.
Де Спигельердин сөзүнө караганда:

- Путин айрым өзгөртүүлөргө макул болду жана андан көп деле утпады. Менин пикиримче, Кремлдин төбөлдөрү тышкы саясатта чоң бир өзгөрүш керек деп ойлошту. Албетте, интеграцияны туу кармоо, өзгөчө, өткөн жума күнү биз дагы бир жолу күбө болгондой, эч нерсеге милдеттендирбеген, бирок шайлоочулар алдында Путиндин баркын көтөргөн келишим керек эле.

Лондондук эксперт Алекс Ватанканын байкашынча, Россия, Украина, Белорус жана Казакстан ортолук бирдиктүү чарбалык мейкиндикти түзүүгө Москва экономикалык жактан айрыкча кызыкдар. Путин россиялык ширкеттер бул үч өлкөдөгү ишмердүүлүгүн дагы күчөтөт деп ишенет. Ватанканын айтышынча:

- Россия тарап - Путин жана анын командасы - экономикалык экспансиянын зарылдыгына өзгөчө басым жасап жатканы айкын. Кырдаалга реалдуу жактан карасаңыз, Россияга ирегелеш КМШ өлкөлөрүн тартпай туруп, экономикалык экспансияны кеңейтүү акылга сыйбаган иш.

БЭМди түзүү келишимин Кыргызстандын президенти Аскар Акаев “өтө туура чечим” деп баалады.

Молдова президенти Владимир Воронин Ялтадан Кишиневге кайтып келер замат жасалган билдирүүдө “Молдова азыркы жагдайда КМШдан биротоло чыгышы мүмкүн жана Евробиримдик менен интеграцияланууга аракет жасайт. Себеби, төрт өлкө арасындагы жалпы экономикалык мейкиндикти түзүү КМШны модернизациялоо ишин жокко чыгарат” деп белгиленет.

Грузия жакын арада БЭМге кошулбасын ачык билдирди.

Мунай заттарын ташып келип сатуучулар ассоциациясынын президенти Олег Забаранын айтымында, премьер-министр Николай Танаев өзүнүн быйыл 16-сентябрда чыгарган буйругу менен «Кыргыз петролиум компаниге» 32,6 миң тонна күйүүчү майды акциздик салык төлөбөй алып келүүгө уруксат берген. Бул болсо, анын ою боюнча, бюджетке зор зыян келтирет.

- Биздин эсеп боюнча премьердин бул «колу», бензиндин кандай ташылып келип жатканын эске алганда, 120 млн. сом турат. Бул, өкмөттүн буйругундагы чечимди негиздеш үчүн айтылгандарды актабайт, - деди Олег Забара. Анын айтымында, өкмөттүн бир компанияга артыкчылык бериши базар экономикасынын мыйзамдарына да туура келбейт. Калган мунай ташып келүүчүлөр атаандаштыкка туруштук бере алышпай, өз ишин токтотууга аргасыз болушат.

- Өкмөт мурдагы чалынган казыгына дагы чалынып жатат. 1995-жылы компания түзүлгөндө инвестициялык келишимге ылайык бул ишкана салыктардан бошотулганын билебиз… Анын натыйжасы – мамлекетке аябагандай зор жоготуу болгон. Биздин эсеп боюнча мамлекет бул ишканага жеңилдик берип, 1 млрд. сом жоготууга учураган, - деди Олег Забара.

Мунай ташып келүүчүлөр Конституция боюнча мындай буйрук чыгарууга өкмөт башчысынын укугу жок экендигин белгилешет. Анткени, алардын айтымында, Башмыйзамда салыктан бошотуу укугу Жогорку Кеңешке гана берилген. Бирок акыркы өткөрүлгөн референдумдун жыйынтыгы менен өкмөткө айрым учурларда салыктан бошотууга мүмкүнчүлүк берилгени маалым. Мунай ташып келүүчүлөр болсо «бул жерге анын тиешеси жок» эсептешет.

- Конституцияны андан ары окусак, ал жерде «мамлекетке жана бюджетке зыян келтирбеген учурда» деп айтылган. Бул жерде чоң зыян келип жатат, - дейт Олег Забара. Өкмөттүн аппаратынын кызматкерлери бул чечим аргасыз кабыл алынганын айтышат.

- Казакстан дизель отунун экспорттоого убактылуу тыюу салганына байланыштуу, Ош шаарынын ТЭЦине отун мазутун берүүгө Өзбекстандын мүмкүнчүлүгү жоктугунан, жыйым-терим өнөктүгүн күйүүчү материалдар менен камсыз кылыш үчүн ушундай чечим кабыл алууга туура келди, - дейт премьер-министрдин аппаратынын маалымат бөлүмүнүн кызматкери Назгүл Бегалиева.

Айтмакчы, өкмөт өзүнүн буйругунда «Кыргыз петролиум компанини» күйүүчү майды арзан сатууга милдеттендирет. Башкача айтканда, «төлөнбөгөн акциздик салык дыйкандардын пайдасына кетсин» дейт. Бирок аны канчага арзан сатаары буйрукта көрсөтүлгөн эмес. Олег Забаранын айтымында, азыр «Кыргыз петролиум компани» күйүүчү майды жаңы баа менен алып келе баштады.

- Биз кечээ эле Жалалабад менен байланышып, «Кыргыз петролиум компани» ташып келген бензиндин баасын билдик. Ал Жалалабаддагы базар баасынан болгону 40 тыйынга айырмаланат экен, - деди Олег Забара. Муну биздин Оштогу кабарчыбыз Кожогелди Култегин да ырастады.