Экономика

Жүргүнчү ташуучулардын кеңешмесинде өлкөнүн транспорт саясатында олуттуу дегидей өзгөрүүлөр болуп жатканы айтылды. Учурда калк кызматында 15000 транспорт каражаты турат. Мындан он жыл илгери алардын саны 5 миңге араң чыкчу. Ишкердикке жол ачуу социалдык оор проблеманы кыйла жеңилдетти. Республикалык транспорт инспекциясынын жетекчиси Сулайман Закировдун айтымында, тармакты менчиктештирүү негизинен аяктап калды. 1991-жылы ал кездеги Автотранспорт министрлигинин карамагында 81000 жүргүнчү ташуучу унаа бар болчу. Азыр жүргүнчүлөрдү ташуунун 65% жеке менчик фирмалар жана ишканалар аткарышат. Башкы транспорт инспектору өлкөнүн 5 млн. калкынын 287 миңден ашууну ар кыл жеңилдиктерге ээ экенин айтып, аларга багышталчу акчаны Финансы министрлиги убагында которбой коерун айтты.

- Маршруттарга түрдүү менчиктеги транспорт чыга баштады. Автобустардын арбындыгынан алардын көбү толбой калууда. Жүргүнчүлөр топтолчу жерге кичи автобустар чогулуп, жайнаган аялдамалар пайда болду. Автобекеттен жүргүнчү салган айдоочулар менен өз алдынча жүргүнчү ташыгандардын ортосунда тирешүү пайда боло баштады. Дүйнөдө жүргүнчү ташуу транспортуна өзгөчө катуу талап коюлат. Бизде да ошондой талап коюлушу керек, - дейт Сулайман Закиров.

Кеңешмеде айтылгандай, жүргүнчү ташуучу транспорттун эскилиги жеткен. Бишкекте 5 маршрут боюнча 70 автобус, 18 каттам боюнча 190 троллейбус чыгат. Тармактын абалын көрүп, Дүйнөлүк Банк коомдук транспортту жаңылоону сунуш кылып, каржы жагынан көмөктөшөөрүн билдирген.

«Карабалта» айдоочулар ассоциациясынын президенти Зейнеп Токтакунованын айтымында, жүргүнчү ташуу менен шугулданган укуктук жактар оголе көп салык төлөшөт.

- Бизде акционерлердин саны - 358. 127 автомобиль калган. Жыл сайын биз 28 млн. сом киреше түшүрөбүз. Ар кыл салыктарга деп 3 млн. 600 миң сом төлөйбүз. Иштеп аткан бир машинеге бизде 276 миң сом салык туура келет. Баарыбыздын иштегибиз, балдарыбызды баккыбыз келет. Бирок баарыбызга бирдей шарт, укук, мүмкүнчүлүк түзүп бергиле, - деди Зейнеп Токтакунова.

«Жүргүнчү ташуучу жеке менчик транспорт ээлери аз салык төлөйт» деген пикирге Кыргызстан ишкерлер ассоциациясынын президенти Жыргалбек Сурабалдиев каршы чыкты.

- Мына бул жерде «биз акционербиз, салыкты көп төлөйбүз» деп атасыңар. Акционерлер өз бала, жеке ишкерлер өгөй бала эмес. Алар мурда силердей эле иштеп, автобазалар жабыла баштаганда ишсиз калган. Өз акчасына баарын сатып алып, иштеп жүрүшөт. Аларды эч жерге киргизишпейт. Аны эмнеге айтпайсыңар? Турмуш ошондой болуп атат. Биз деле силер төлөгөн салыкты төлөшкө даярбыз. Бирок баарыбызга бирдей шарт коюшсун. «Теңдемечилик» деп атпайсыңарбы, андан качкан эч ким жок, - дейт Жыргалбек Сурабалдиев.

Транспорт жана коммуникация министринин орун басары Айзат Ажикеевдин айтымында, азыр транспорт тармагы кирешелүү, анткени ал иштеп жатат. Анткен менен тармактын абалын мыкты деп айтыш кыйын. Жүргүнчүлөрдү маданияттуу тейлөө, аларды ыңгайлуу автобустар менен ташуу ишинде өксүктөр көп.

- Кичи автобустардын көбөйүшү коомдук транспорттун өнүгүшүнө кедегисин тийгизүүдө. «Эрежеде» шаар сыртындагы, ичиндеги транспорт, эл аралык каттамдар кандай болушу, аны кандай автотранспорт тейлээри так жазылган. Бишкекте 70 автобус калыптыр, анын 14 гана каттамдарга чыгат, - дейт ал.

Айзат Ажикеев «жүргүнчүлөрдү ташуу кызматын ыраатка салууга мезгил жетти» деп эсептейт. Анын айтымында, айрым жергиликтүү бийликтин өзүм билемдигинен, айрым таасирдүү чиновниктердин электораттын көңүлүн алуу амалында жаңы каттамдарды ачтыруу аракетинен улам жоопкерчилиги чоң ишке көп учурда жүрнары мамиле жасалып келди. Министрлик мындан ары каттамдарды аныктоочу тендердик комиссиянын ишине коомчулук өкүлдөрүн кенен тартууну көздөп жатат. Анын үстүнө соңку кездери жүргүнчү ташып бараткан айдоочулардын күнөөсүнөн чыккан автокырсыктардын саны арбып баратат. Бул, өлкөдө өнүгүп бараткан ишкерликти мыйзамдык негизге салып, аны цивилизациялуу нукка салууга жол бермекчи.

Улуттук илимдер академиясынын Социалдык изилдөөлөр борбору жакырчылыкты азайтуу боюнча бейөкмөт жана жамааттык уюмдардын жүргүзүп жаткан иштери жөнүндө изилдөө өткөргөн. Семинарда борбордун жетекчиси Чынара Биялиева ошол иликтөөнүн жыйынтыктары жөнүндө айтып берди. Анын айтымында, кыска мөөнөттүн ичинде бейөкмөт жана жамааттык уюмдардын саны өсүп, алар атуулдук коомдун потенциалын көрсөтө алышты. Алардын иштеши үчүн зарыл мыйзамдык база да калыптанып калды. Өлкөнүн борборунда жана региондордо сапаттуу иштеген уюмдар өсүп чыкты. Алар мамлекеттик органдар жана эл аралык донорлор менен кантип иштеш керек экенин үйрөнүп калышты. Бирок борбордук деңгээлдеги бийлик бейөкмөт уюмдарга көңүл бөлүп, алар менен тыгыз кызматташып жатса, жергиликтүү бийликтин айрым өкүлдөрү алардын мүмкүнчүлүктөрүн дагы эле баалашпайт.

- Айрым жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары, тилекке каршы, бейөкмөт жана жамааттык уюмдардын ролун жана маанисин түшүнүшпөйт. Түштүк региондо болсо аларды түздөн-түз атаандаш катары карашат, - деди Чынара Биялиева.

Ал бейөкмөт уюмдардын профессионалдык деңгээли төмөн экенин, бийлик менен бул уюмдардын ортосунда жакшы диалог болбой жатканын, чет өлкөлөрдөн келген гранттар тең бөлүнбөй, бир эле уюм бир нече жолу грант алып, калгандарына болсо эч нерсе тийбей жатканын, борбордогу жана Чүй облусундагы уюмдар жакшы өнүгүп, алыскы райондогулар акчасы жогунан эч нерсе кыла албай отурганын белгиледи. Борбор өзүнүн изилдөөсүн бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрүнүн пикирлерин сурамжылоонун негизинде түзгөн. Анын бейөкмөт уюмдардын азыркы абалына берген баасына “Бейөкмөт жана коммерциялык эмес уюмдар ассоциациясынын” президенти Токтайым Үмөталиева жана “Демократия жана атуулдук коом үчүн” бейөкмөт уюмдар коалициясынын президенти Эдил Байсалов кошулган жок.

- Диалог – бул болгон нерсе. Президенттин деңгээлинде диалог болуп жатат. Чынын айтсам мен силердин докладыңарга ичим чыккан жок, - деди Токтайым Үмөталиева ачык эле.

Бул жетекчилердин пикирин “Өнүгүүнүн комплекстүү негиздери” программасынын катчылыгы жана айрым эл аралык уюмдар колдошту. Бирок региондордон келген уюмдардын жана жергиликтүү бийликтердин өкүлдөрү Борбордун айткандарында чындык бар экенин белгилешти.

- Негизинен туура айтылган. Биз, айыл өкмөттөрү, эл менен жакшы иштей албай жатканыбыз да туура. Ажырым болуп жатканы да туура. Жер-жерлердеги эл көтөрүлө албай жатканы да туура. 2-3 бейөкмөт уюмдун негизинде эле “маселелердин баары чечилип калды, бейөкмөт уюмдар маселелерди билет, элдин баары көтөрүлүп, иштеп жатат” деп айтыш туура эмес, - деди Жетиөгүз районунун Тамга айыл өкмөтүнүн башчысы Гүлсүн Чыныбаева.

- Чабал айылдар бар. Кээ бир айылдарда көп эл аралык уюмдар иштешет. Кээ бир айылдарга эч ким барбай жатат. Элдин жашоосу төмөн айылдарга эч ким барбайт. Аларды окутуш керек. Аларды эл аралык уюмдар да колдош керек, - дейт Араван районунун социалдык коргоо башкармалыгынын жетекчиси Диляра Ахмедова. “Өнүгүүнүн комплекстүү негиздери” программасынын катчылыгынын жетекчиси Леонид Крамовердин айтымында, бейөкмөт уюмдардын жакырчылык менен күрөшүн колдош үчүн эл аралык уюмдар ири көлөмдөгү 3 грант берип жатышат. Ал - 15 млн. долларлык “Айылдык демилгелерди колдоо”, 15 млн. долларлык “Майда шаарларды колдоо” жана 10 млн. долларлык “Айылдык билимди колдоо” долбоорлору.