Экономика

Соңку жылдары илимпоздордун аракеттери менен ар кыл зыянкеч курт-кумурскаларга туруштук бере ала турган генетикалык жактан жакшыртылган өсүмдүктөрдү айдап өстүрүүгө мүмкүнчүлүк түзүлдү. Эми дыйкандар кымбат баалуу химиялык заттарсыз эле түшүм ала алышат. Бул технология өзгөчө Кошмо Штаттарында өнүккөн, анын жолун эми көптөгөн өнүгүп келаткан өлкөлөр да жолдой башташты. Арийне, Евробиримдиктин бул маселеге карата көз-карашы түп тамырынан айырмаланат. Генетикалык жакшыртылган азык-түлүк адам баласынын саламаттыгына билинбей отуруп зыян тийгизип, айлана чөйрөнүн булганышына алып келиши ажеп эмес деген коомчулуктун пикирине таянып, Евробиримдик беш жыл илгери ошондой продукцияны импорттоого тыюу салган болчу.

Еврокомиссия генетикалык модификацияланган азык-түлүккө каршы эместигин белгилеп, бирок мындай чара кардарлардын талабына ылайык жасалганын ырастайт. Комиссиянын басма сөз өкүлү Беата Гминдер мындай дейт:

- Окумуштуулардын иликтөөлөрүнөн кийин Европада генетикалык жактан жакшыртылган продукцияга уруксат берилсе, алар керектөөчүлөрдүн ден соолугу үчүн кадыресе тамак-аштан кооптураак болот деп ойлобойм.

Экологдор болсо, өз кезегинде, жапайы өсүмдүктөр менен кыйыштыруу отоо чөптүн жаңы түрлөрүнүн пайда болушуна алып келип, табигый чөйрөнү бүлгүнгө учуратат деген кооптонуусун айтып келишет.

АКШ Аргентина жана Канаданын колдоосу менен Дүйнөлүк соода уюмуна Евробиримдикке каршы доо арыз менен кайрылган эле. Анда Евробиримдик тарабынан илимий далилдерге негизделбей эле генетикалык жакшыртылган азыктын импорттолушуна тыюу салынуусунан улам, америкалык фермерлер жүз миллиондогон доллардык чыгашага учурап жатканы айтылат.

Евробиримдик соңку кездери бул жаатта компромисс табууга аракет жасай баштады. Ушул айда Европарламент мызам топтомун кабыл алды. Ага ылайык, биримдиктин аймагында сатыкка түшкөн генетикалык жакшыртылган азык-түлүк атайын белги менен камсыздалышы керек:

- Ошондой белгиси бар продукт саламаттыкка коркунуч туудурат дегенди билдирбейт. Ал тек гана биздин керектөөчүлөрдүн тандоо жана маалымдар болуу укугунан келип чыккан чечим, - дейт Еврокомиссиянын басма сөз катчысы Гминдер.

Евробиримдиктин учурдагы төрагасы Италия бул кадам жаңы продукцияларга мораторийдин тез арада жоюлушуна жол ачат деген ойдо. Өткөн жумада өлкөнүн айыл чарба министри Жованни Алеманно генетикалык модификацияланган азыкты импорттоого карата чектөөлөр жылдын аягына чейин алынып салышы ыктымал деген божомолун айтып чыкты. Ал эми Европада генетикалык жактан жакшыртылган дан эгинин колдонууга уруксат берген эрежелердин иштелип чыгышына дагы бир нече ай талап кылынат.

Бирок биримдиктин мындай демилгелерин мухиттин аркы өйүзүндөгү дыйкандар жетиштүү деп эсептебейт. Себеби, атайын белгилерди чаптоо кардарларды генетикалык жакшыртылган продукциядан оолак турууга түртөт. Анын үстүнө биотехнологиялык фирмалар биримдиктин катаң чектөөлөрүнөн улам, фермерлерди тобокелдикке салбай, генетикалык жакшыртылган урукту себүүдөн баш тартууга үгүттөшү да мүмкүн.

Ошентсе да, Евробиримдик өз турумунанан тайбай тураарын баса белгилейт.

- Америкалык дыйкандар өз түшүмүн сатабыз дешсе, керектөөчүлөрдүн каалоолорун урматташы абзел”, - дейт Гминдер айым.

Лондондондук аналитик Катинка Барыш “Азаттыкка” берген интервьюсунда бул маселеде Евробиримдик өзү ара жолдо деген пикирин ортого салды:

- Бир жагынан, биримдик өзүн заманбап технологияларды колдонгон, келечекти көздөгөн структура катары көргөзгүсу келип, генетикалык модификацияланган азык-түлүк маселесине келгенде бир аз либералдуу болуунун каалайт. Экинчи жагынан, ал өз жарандарынын кооптонууларына кайдыгер мамиле жасай албайт.

Ал эми Евробиримдикке талаптанып жаткан өлкөлөрдө бул жааттагы кырдаал бир беткей эмес. Ал жерлерде биримдиктин эрежелери али киргизиле электигине карабай, талапкер-мамлекеттер АКШ менен да Евробиримдик менен да мамилелерин бузгусу келбейт. Мисалы, Польша жана Словения органикалык өсүмдүктөргө көбүрөөк ык коюшат, ал эми Румыния болсо генетикалык жактан жакшыртылган тамак-ашка артыкчылык берет. Жакында айлана чөйрөнү коргоочулар Румынияда былтыр 100 миң гектар жерден алынган соя буурчагынын түшүмүнүн жарымы модификацияланган үрөндөн алынган деген айыптоосун жарыялашты.

“Эл башы болгончо суу башы бол” дейт биздин эл. Суусуз айыл чарбасын элестетүү кыйын. Колхоз-совхоздор тарагандан кийин алардын карамагындагы суу объектилери айыл өкмөттөрүнө өткөрүлүп берилип, аларда каражат болбогондуктан, мурдагы арыктар жана каналдар топурак басып, кыйрап, иштен чыккан. Ошентип, азыр сууга бай өлкөдө суу тартыш. Дыйкандар жайкысын суу талашып урушканга чейин барышат. Суу жетпегендиктен көп талаалар иштетилбей калып жатат.

- Колхоз-совхоздордун балансындагы арыктар, каналдар, насос станциялары каралбай, 10 жылдын ичинде алардын көбү иштен чыккан. Ошонун натыйжасында жердин мелиорациясы бузулуп, аны саз менен камыш басып кетти. Таза талаа жок. Ошол ички чарбалык суу объектилерин калыбына келтириш үчүн долбоор кабыл алынган. Бул долбоордун баасы - 27 млн. доллар. 20 млн. долларын Дүйнөлүк Банк берет. Кредиттин үстөк пайызы - 0,75%. Ал 40 жылга берилген. 10 жылга төлөөдөн бошотулган, - дейт Айыл, суу чарба жана кайра иштетүүчү өнөр жай министрлигинин алдындагы суу департаментинин директору Жеңишбек Бекболотов. Анын айтымында, долбоор жалпысынан 160 миң гектар жерде жайгашкан суу объектилерин калыбына келтирүүгө багыттылган. Азыр бул иш кызуу жүрүп жатат.

Мурда мамлекеттен сууну колхоз-совхоздор алышчу. Суу объектилерин да алар өздөрү каржылап, жаңысын куруп, эскисин ремонт кылып турушчу. Колхоз-совхоздор таратылгандан кийин алардын ордуна көп сандаган майда дыйкан чарбалары түзүлдү. Каналдар менен арыктарды болсо алар жалпы пайдаланышы керек. Ошондуктан суу пайдалануучулардын ассоциацияларын түзүү зарылчылыгы келип чыкты. Дүйнөлүк Банктын бул долбоору аларды да түзүүгө багытталган. Жеңишбек Бекболотов Кыргызстанда суу пайдалануучулардын ассоциациялары түзүлүп бүткөндүгүн жана алар ийгиликтүү иштеп жатышкандыгын айтат.

- Ички чарбалык каналдарды калыбына келтирип бүткөндөн кийин ассоциацияларга өткөрүп берип жатабыз. Ассоциациялардын ар бири 200-300 гектар жердеги арыктарга, каналдарга жана насос станцияларына кожоюн болуп калышып, чогуу пайдаланышат, - дейт Жеңишбек Бекболотов. Азыр жалпы узундугу 60 чакырым болгон 11 чоң каналды ассоциациялар кредит алып, реконструкция иштерин өздөрү жүргүзүп жатышат.

Суу чарба реформасынын максаты - ошол ассоциациялардын өз алдынчалыгын камсыз кылуу. Азыр бул үчүн мыйзамдык негиз түзүлүп бүттү. Мамлекеттик органдар ассоциацияларга суунун куб. метрин 3 тыйындан берет. Калганын алар өздөрү билишет. Ассоциациялар кааласа бир тыйын, кааласа 2 тыйын кошуп, айырмадан түшкөн акчага өздөрүнүн каналдарын жана арыктарын өздөрү кармап турушу керек.

Эл арасында “суунун акысы көтөрүлөт экен” деген имиш бар. Биз ал жөнүндө сураганыбызда:

- Өзүнүн наркы 30-40 тыйын деп эсептеп жатабыз. Бирок ага чейин депутаттар көтөрбөйт го. Дыйкандар кичине бутуна туруп алгыча өкмөт жардам берип, жарымын компенсация кылып турат, - деди Жеңишбек Бекболотов. Анын айтымында, өкмөт суунун акысын көтөрүп берүү сунушу менен Жогорку Кеңешке күзүндө кайрылмакчы.