Экономика

Транспорт, байланыш жана коммуникация министринин орун басары Айзат Ажыкеевдин айтуусу боюнча, Чолпонатада бардыгы болуп 12 маселе каралды. Алардын бири - Евразия Экономикалык Биримдигине кирген өлкөлөрдүн ортосунда Советтер Союзу таркагандан кийинки пайда болгон тоскоолдуктар.

- Былтыркыга чейин Казакстандын ар бир облусунда “экологиялык жыйым”, “санитардык жыйым” дегендер бар болчу. Алар Алматы облусунда да, Алматынын өзүндө да, Жамбыл облусунда да, Чымкент облусунда да бар болчу. Кыргызстан аларды чек арадан өткөндө бир эле жолу төлөп, Орусияга түз чыгып кеткидей болушу керек, - дейт Айзат Ажыкеев. Анын айтымында, Казакстан ал жыйымдарды алууну токтотту. Бирок буга окшогон тоскоолдуктар ошол эле Казакстанда, Биримдиктин башка өлкөлөрүндө дагы эле бар. Транспорт саясаты боюнча кеңеш аларды аныктап, мамлекет жана өкмөт башчылары бул тууралуу бир чечим кабыл алышы үчүн тиешелүү документтерди даярдады.

ЕврАзЭБдин транспорт саясаты боюнча кеңеши Кыргызстан үчүн абдан көйгөйлүү маселе болуп эсептелген темир жолдун транзиттик тарифи жөнүндөгү маселени да караган. Кечээ эле бир мамлекет болуп турган бир тууган өлкөлөр азыр бири-биринин жүктөрүнө карата өнүккөн өлкөлөрдө пайдаланылган эл аралык жогорку тарифтерди коюшат. Мисалы, Кыргызстандан Орусияга ташылган товарлар Казакстандын аймагы аркылуу өтүп, Казакстан андан өз өлкөсүнүн ичинде колдонгон тарифтен бир нече эсе жогору транзиттик тариф алат. Натыйжада Кыргызстандын товарларынын баасы асманга чыгып кетип, Орусияда алар өтпөйт.

- Биз Ташкөмүрдөн көмүр тарта турган болсок, биздин Луговойдон берки Бишкекке чейинки тарифибиз ашып кетсе 1 тоннасына 10 сом болот. Эл аралык транзиттик тариф менен ала турган болсок, ал кыйла жогору. Жүктүн тоннасы 4-5 долларга, айрым учурда 10 долларга чыгып кетет. Ошондуктан аны колдонбой эле, ЕврАзЭСтин өзүндө бир тариф түзүп, ошону колдонолу деп комиссия макулдашты, - дейт Айзат Ажыкеев. Анын айтымында, бул төмөндөтүлгөн тарифтер, эгерде алар мамлекет жана өкмөт башчылары тарабынан жактырылса, быйылкы жылдын аягында же эмки жылдын башында ишке кирип калышы мүмкүн.

- Базалык тарифтер даяр. Аны ЕврАзЭБге пайдаланса болот. Аны Интеграциялык комитеттин жыйынына алып чыгабыз, - деди Айзат Ажыкеев.

Чолпонатада каралган маселелердин бири жолдордун стандарты жөнүндө болду. Айзат Ажыкеевдин айтымында, биздин жолдор “8-14 тонналык жүктөрдү көтөрөт” деген эсеп менен курулган. Азыр 40 тоннага чейин жүк тарткан машинелер пайда болду. Аларды көтөрө албай, жол тез эле иштен чыгып жатат.

- Жол талкаланбаш үчүн чек араларга тараза коюлат. 30-40 тонналык ирандык жана европалык стандарттагы машинелерди көрүп жатасыңар. Биздикилер 15-16 тоннага чейин жүктөп алып жатышат. Чет өлкөлөрдө буга чек коюлуп, андан ашса акча алынат - жол бузулбаш үчүн, ал акчаны жолго пайдаланыш үчүн. Бул Орусияда да, Белоруссияда да, Казакстанда да бар. Бизде гана жок. Ошондой тартип киргизели деп, депутаттарга айтып өткөрө албай жатабыз. “Бул керек, бул акча жыйнаш үчүн эмес” деп түшүндүрө албай койдук, - деди Айзат Ажыкеев. Анын айтымында, ЕврАзЭБдин транспорт боюнча жыйынында бул маселелерден тышкары транспорт каражаттарын лизингге берүүнү жайылтуу, биргелешип адистерди даярдоо жана башка маселелер каралды.

Соңку жылдары илимпоздордун аракеттери менен ар кыл зыянкеч курт-кумурскаларга туруштук бере ала турган генетикалык жактан жакшыртылган өсүмдүктөрдү айдап өстүрүүгө мүмкүнчүлүк түзүлдү. Эми дыйкандар кымбат баалуу химиялык заттарсыз эле түшүм ала алышат. Бул технология өзгөчө Кошмо Штаттарында өнүккөн, анын жолун эми көптөгөн өнүгүп келаткан өлкөлөр да жолдой башташты. Арийне, Евробиримдиктин бул маселеге карата көз-карашы түп тамырынан айырмаланат. Генетикалык жакшыртылган азык-түлүк адам баласынын саламаттыгына билинбей отуруп зыян тийгизип, айлана чөйрөнүн булганышына алып келиши ажеп эмес деген коомчулуктун пикирине таянып, Евробиримдик беш жыл илгери ошондой продукцияны импорттоого тыюу салган болчу.

Еврокомиссия генетикалык модификацияланган азык-түлүккө каршы эместигин белгилеп, бирок мындай чара кардарлардын талабына ылайык жасалганын ырастайт. Комиссиянын басма сөз өкүлү Беата Гминдер мындай дейт:

- Окумуштуулардын иликтөөлөрүнөн кийин Европада генетикалык жактан жакшыртылган продукцияга уруксат берилсе, алар керектөөчүлөрдүн ден соолугу үчүн кадыресе тамак-аштан кооптураак болот деп ойлобойм.

Экологдор болсо, өз кезегинде, жапайы өсүмдүктөр менен кыйыштыруу отоо чөптүн жаңы түрлөрүнүн пайда болушуна алып келип, табигый чөйрөнү бүлгүнгө учуратат деген кооптонуусун айтып келишет.

АКШ Аргентина жана Канаданын колдоосу менен Дүйнөлүк соода уюмуна Евробиримдикке каршы доо арыз менен кайрылган эле. Анда Евробиримдик тарабынан илимий далилдерге негизделбей эле генетикалык жакшыртылган азыктын импорттолушуна тыюу салынуусунан улам, америкалык фермерлер жүз миллиондогон доллардык чыгашага учурап жатканы айтылат.

Евробиримдик соңку кездери бул жаатта компромисс табууга аракет жасай баштады. Ушул айда Европарламент мызам топтомун кабыл алды. Ага ылайык, биримдиктин аймагында сатыкка түшкөн генетикалык жакшыртылган азык-түлүк атайын белги менен камсыздалышы керек:

- Ошондой белгиси бар продукт саламаттыкка коркунуч туудурат дегенди билдирбейт. Ал тек гана биздин керектөөчүлөрдүн тандоо жана маалымдар болуу укугунан келип чыккан чечим, - дейт Еврокомиссиянын басма сөз катчысы Гминдер.

Евробиримдиктин учурдагы төрагасы Италия бул кадам жаңы продукцияларга мораторийдин тез арада жоюлушуна жол ачат деген ойдо. Өткөн жумада өлкөнүн айыл чарба министри Жованни Алеманно генетикалык модификацияланган азыкты импорттоого карата чектөөлөр жылдын аягына чейин алынып салышы ыктымал деген божомолун айтып чыкты. Ал эми Европада генетикалык жактан жакшыртылган дан эгинин колдонууга уруксат берген эрежелердин иштелип чыгышына дагы бир нече ай талап кылынат.

Бирок биримдиктин мындай демилгелерин мухиттин аркы өйүзүндөгү дыйкандар жетиштүү деп эсептебейт. Себеби, атайын белгилерди чаптоо кардарларды генетикалык жакшыртылган продукциядан оолак турууга түртөт. Анын үстүнө биотехнологиялык фирмалар биримдиктин катаң чектөөлөрүнөн улам, фермерлерди тобокелдикке салбай, генетикалык жакшыртылган урукту себүүдөн баш тартууга үгүттөшү да мүмкүн.

Ошентсе да, Евробиримдик өз турумунанан тайбай тураарын баса белгилейт.

- Америкалык дыйкандар өз түшүмүн сатабыз дешсе, керектөөчүлөрдүн каалоолорун урматташы абзел”, - дейт Гминдер айым.

Лондондондук аналитик Катинка Барыш “Азаттыкка” берген интервьюсунда бул маселеде Евробиримдик өзү ара жолдо деген пикирин ортого салды:

- Бир жагынан, биримдик өзүн заманбап технологияларды колдонгон, келечекти көздөгөн структура катары көргөзгүсу келип, генетикалык модификацияланган азык-түлүк маселесине келгенде бир аз либералдуу болуунун каалайт. Экинчи жагынан, ал өз жарандарынын кооптонууларына кайдыгер мамиле жасай албайт.

Ал эми Евробиримдикке талаптанып жаткан өлкөлөрдө бул жааттагы кырдаал бир беткей эмес. Ал жерлерде биримдиктин эрежелери али киргизиле электигине карабай, талапкер-мамлекеттер АКШ менен да Евробиримдик менен да мамилелерин бузгусу келбейт. Мисалы, Польша жана Словения органикалык өсүмдүктөргө көбүрөөк ык коюшат, ал эми Румыния болсо генетикалык жактан жакшыртылган тамак-ашка артыкчылык берет. Жакында айлана чөйрөнү коргоочулар Румынияда былтыр 100 миң гектар жерден алынган соя буурчагынын түшүмүнүн жарымы модификацияланган үрөндөн алынган деген айыптоосун жарыялашты.