Экономика

1999-жылы Баткен коогалаңында Кыргызстан тоолорундагы баалуу кен байлыктарды изилдөөгө келген жапон геологдору барымтада калышкан. Кыргызстандын түштүгүнө кол салып кирген согушчандар жапан жарандарын бир айча туткунда кармашкан. Бул окуя Кыргызстандан көптөгөн чет элдик инвесторлорду качырды. Жапон өкмөтү бул окуядан кийин дароо кен изилдөө боюнча кызматташтыгын токтотуп, Кыргызстан менен башка өңүттөгү да карым-катышын чектеген. Учурда Бишкекте 45 жапон жашайт. Борбор калаада кафе-ресторандарды ачып, соода түйүндөрүнүн көбүн ээлеген түрктөр, кытайлар менен салыштырганда жапондор Кыргызстанда өтө эле аз. Чындап эле Баткен окуясы Кыргызстанды жапондордун көзүнө тынчы жок өлкө катары көрсөтүп койгон шекилдүү. Мындай күтүүсүз жоонун катылганы токтоп, төрт жапондун барымтада калышынан кийинки ызы-чуунун изи суугандан кийин Жапон өкмөтү эми үзүлгөн байланыштарды улаганы турат. Жапониянын эларалык кызматташтык агенттигинин жетекчиси Шиши Киеши мырзанын айтымында, тоо-кен изилдөө багытындагы кызматташтык жакын арада кайра жанданат. Жапония жарандары кыргыз тоолоруна кайра кайтып келиши ыктымал.

Такехара мырзанын айтымында, Жапониянын инвестициясынын 80 % Кытай базарына багытталчу. Эми бул өлкө башка мамлекеттерден реалдуу рынокторду издөөгө киришкен чак. Жапан бизнесмендери Кыргызстанга келиш үчүн инвестициялык климат жагымдуу болушу керек. Эгер жагымдуу климат түзүлсө кыргыз-жапон өнөр жай паркынын курулушу өңдүү кыялдар турмушка ашышы ажеп эмес.

Тышкы соода жана өнөр жай министри Садриддин Жээнбековдун айтымында, өндүрүш паркы үчүн кыргыз өкмөтү Бишкектин четинен 64 гектар жер бөлүүдө. Келечекте өндүрүш борбору 220 гектарга чейин кеңейиши мүмкүн. Бул жер эркин экономикалык зонага окшош өзүнчө өндүрүш борборуна айланмакчы.

- Бул өнөр жай паркы Кыргызстан менен Жапониянын ортосунда пайда болгон демилге. Бирок бул паркта каалаган чет мамлекеттердин ишканалары топтолот. Кыргыз- жапон, Кыргыз- америка өңдүү биргелешкен ишканалар пайда болот. Бул эркин экономикалык зона эмес. Бирок, кайсы бир салыктардан бошотулушу керек деп ойлоп атабыз, - дейт Жээнбеков мырза.

Жапониянын өкүлдөрү алардын негизги өнөктөшү Кытайда чыккан өнөгөсүз өпкө дарты тууралуу да сөз козгошту. Тышкы соода министрлигинде кеңешчи болуп иштеген Тахекара Катсухико мырзанын пикиринде, Кытайдагы илдет көптөгөн мамлекеттерди, айрыкча Кытайдын өзүн чыгымга учуратты. Жапон бизнесмендери мекенине шашылыш кайтууга аргасыз болушту.

- Өнөгөсүз өпкө оорусу жапон экономикасын анчалык деле тукулжураткан жок. Бирок, Кытай өзү жапа чегип калды. Мисалы, жапон ишканалары жабылып мекенине кайтууга туура келди. Бирок, жалпысынан Кытай бул илдеттен биз болжогондой оор экономикалык жоготууга учураган жок, - дейт Катсухико мырза.

Кыргызстан Кытай менен чек арасын ушул айдын башында ачты. Министр Жээнбековдун пикиринде Кытай менен чек араны жапкандан мамлекеттик казына жоготууга учураган жок:

- Чек аранын жабылышы мамлекеттик казынага анча деле күч келтирген жок. Бирок карапайым калкка кыйын болду. «Дордой» базарына барасызбы. Кытай товарларынын баасы өсүп кетпедиби. Чек ара ачылды, эми кытай товарларын баасы түшөт деп ойлоп турам.

Жапониянын өкүлдөрү кыргыз тараптын меймандостугуна, ишке дилгирлигине ыраазы сөздөрүн узатышты. Бишкекте соңку кезде эле 57 чет элдик жаранга кол салуу болгонун, диний экстремизмдин кулач жайышын ойлогондо, Кыргызстандын инвестициялык маанайы анча жагымдуу эместей сезилет. Ватанабэ Сюсуке мырза Баткен окуясынан кийинки төрт жыл бою Кыргызстанда кырдаал тынч болгонун, эми жапон жарандары Кыргызстанга анчалык чочулабай келишерин айтат.

- Кыргызстанда жашап аткан жапондордун 70%и аялдар, бул Кыргызстанда жашоо коопсуз экенинин далили, - дейт Ватанабэ Сюсуке.

6 ай ичинде республикалык бүйүжеттин киреше бөлүгү 6 млрд. 694 млн. сомду түзүп, өткөн жылга салыштырганда 12% өстү. Бүйүжеттин чыгаша бөлүгү 7 млрд. 12 млн. сомду түзүп, ал да өткөн жылга салыштырмалуу көп. Бирок, өкмөт үчүн өсүү темпи эмес, план маанилүү көрсөткүч болуп эсептелет. План Жогорку кеңеш тарабынан бекитилип, мыйзам күчүнө ээ. Пландын аткарылбагандыгы үчүн өкмөт жооп берет. План аткарылган жок. Быйылкы жылдын 6 айынын ичинде мамлекеттин казынасына акча пландагыдан 6% кем түштү. Бүйүжеттин чыгаша бөлүгү дагы планга 8% жетпей калды. Натыйжада, Борбордук казынадан алынган маалыматтарга караганда, билим берүү, саламаттык сактоо, коргоо, коомдук тартипти сактоо тармактарынын баары пландагыдан аз акча алды. Саламаттык сактоо тармагына болсо каражат өткөн жылга салыштырганда да аз бөлүндү.

Башкасын айтпаганда да, бүйүжеттин корголот деген статьялары планда каралгандай каржылынган жок. Мисалы, эмгек акыга 2,5% аз каражат берилди. Ошентип бүйүжеттен акча алган адамдар өз убагында айлык ала албай жатышат деген сөз чын болуп чыкты. Муну Борбордук казынанын директорунун орунбасары Саидбек Зулпуев да ырастады.

-Кечигүү айлап деп айтканга болбойт. 10 күнгө кечигүү бар, - деди Саидбек Зулпуев. Бирок Саидбек Зулпуев аны план кабыл алынгандан кийин айрым тармактардын кызматкерлери- нин эмгек акысы көбөйтүлүп, бүйүжетке кошумча жүктүн пайда болушу менен түшүндүрөт.

Улуттук статистикалык комитеттин маалыматтарына караганда, быйыл экономикалык өсүш жогору болуп жатат. Болгондо да өсүш салыкты көп берет деген өнөр жайында жогору. Ага караганда, бүйүжетке да акча көп түшүшү керек болчу. Борбордук казынадан алынган маалыматтарга караганда, Бажы департаменти планды ашыгы менен аткарган. Салык департаменти планга карата 118 млн. сом аз салык чогултуп, аны 5% аткара албай калган. Салык жыйноо өзгөчө июнь айында азайып кеткен. Бул айда салык чогултуунун планы болгону 84% аткарылган. Салыктан тышкары бүйүжеттин башка булактарынан да акча бир нече эсе аз акча түшкөн. Мисалы, план боюнча мамлекеттин колундагы ишканалардан 85 млн. сом дивиденд түшүш керек болсо,андан иш жүзүндө бүйүжет 27 млн сом гана алган.
Бүйүжет Жогорку Кеңештин гана эмес, эларалык валюта корунун көзөмөлүндө экени маалым. Анын аткарылбашы эларалык валюта корунун программасынын аткарылбашы менен барабар. Ал программанын аткарылышына жараша Париж клубу Кыргызстандын тышкы карызын кечүү тууралуу чечим кабыл алары көптөн бери айтылып жүрөт.

- Мен корко тургандай себеп жок деп ойлойм. Жыл аягына чейин эларалык валюта корунун бардык көрсөткүчүн аткарабыз. Бул - финансы министрлигинин, өкмөттүн жалпы милдети. Ошондуктан эларалык валюта корунун программасында белгиленген көрсөткүчтөрдү аткарууга бардык аракет жасалат. Азырынча эларалык валюта корунун көрсөткүчтөрү 100% аткарылып жатат. Мен жыл аягында да алар аткарылат деп ойлойм, - дейт Саидбек Зулпуев.