Экономика

Базарбай Мамбетовдун айтымында, эки өлкөнүн өкмөт аралык комиссиясынын отуруму 2 жылдан бери боло элек болчу. Кыргыз тарап 9-июлдагы отурумга 18 маселе даярдап барган. Өзбекстандын өкүлдөрү адегенде “алардын сегизин гана карайбыз” деп, акырында баарын кароого көнүшкөн. Базарбай Мамбетовдун сөзүнө караганда, ал маселелердин он экиси боюнча комиссия бир пикирге келип, тиешелүү документтерге кол коюлду. Ал оң чечилген маселелердин алды катары электр энергиясын сатуу маселесин атады.

- Быйыл кар да, жаан-чачын да көп болуп, Өзбекстан менен Казакстан “мурдагыдай суунун кереги жок, сууну жана электр энергиясын аз алабыз” деп, бул жолугушууга чейин келишимге кол койбой келишкен. Биз өткөргөн сүйлөшүүлөрдөн кийин 11–июлда 2 өлкөнүн газ жана электр энергиясы боюнча мекемелеринин жетекчилери келишимге кол коюшат, - -деди Базарбай Мамбетов.

Анын айтымында, Өзбекстан 500 млн. квт. саат электр энергиясын алып, 400 млн. куб метр газ бере турган болду. “Бул газ Бишкек жылуулук борборуна жетет”, - деди Базарбай Мамбетов. Эгерде электр энергиясынын акысы газга жетпей кала турган болсо, Кыргызстан анын айырмасын башка булактардын эсебинен жаап берет. Ташкенде каралган орчундуу маселердин дагы бирөө - буга чейин Өзбекстан пайдаланып жүргөн Кыргызстандын газ, мунай кендерин жана газ түтүктөрүн өткөрүп берүү тууралуу маселе болгон.

- Көп жылдан бери Кыргызстандын балансына алынбай келе жаткан, мунай жана газ чыккан жерлер бар, “Түндүк Сох” жана “Чоңкаракалча” деген. Андан тышкары, “Түндүк Сохто” жер алдында газ сактоочу жай бар. Алардын баарын Өзбекстан “чек арага жакын, чек аранын делимитациясы бүткөндө ошого жараша чечебиз” деп бизге бербей келген. Биз бул маселени да койдук. “Алар чек арадан алыс, биздин аймактын ичинде, чек арага тиешеси жок, жыл сайын жөн эле чое бербей, өткөрүп бергиле” дедик. “Документтерди карап чыгып, бир-эки айдын ичинде аны аягына чейин чечебиз” деп сүйлөштүк. Андан тышкары, биздин аймак аркылуу өткөн, Союз убагында курулган газ түтүктөр бар. Алар азыр иштеп жатат. 1992-жылкы КМШнын келишими боюнча аларды биз өткөрүп алышыбыз керек болчу. Мурда көбүн өткөрүп алганбыз, бешөө калган. Биз ошолордун тагдырын да чечтик. Өзбектер алардын документтерин өткөрүп берүүгө макул болушту. “Мындан кийин алар силердики” дешти, - деди Базарбай Мамбетов.

Ал жолугушууда Кыргызстан тарап темир жол тарифтерин төмөндөтүү маселесин да койгондугун айтты. Анткени Кыргызстан Бишкектин жылуулук борборуна түштүктөн көмүр ташып келүүнү көздөйт. Бирок жүк Тажикстан, Өзбекстан жана Казакстан аркылуу өтөт. Бул өлкөлөр транзиттик тарифти жогору койгондуктан, тоннасы 10 долларлык көмүр кошуна өлкөлөрдүн тарифтерин кошкондо 39 долларга чыгып кетет. Базарбай Мамбетовдун айтымында, кыргыз өкмөтү биздин жүк үчүн өзүнүн ичинде колдонгондой эле тариф коюу тууралуу быйыл тажик өкмөтү менен макулдашкан болчу. Ошол эле маселе Ташкенде да коюлду. “Өзбек тарап “карап көрөлү” деп убадасын берди”, деди Базарбай Мамбетов. Анын айтымында, комиссия мурда Өзбекстан тараптын чечими менен токтотулуп коюлган эки өлкөнүн шаарларынын ортосундагы автоунаа каттамдарын кайра жандандыруу тууралуу макулдашууга да жетишти.

1999-жылы Баткен коогалаңында Кыргызстан тоолорундагы баалуу кен байлыктарды изилдөөгө келген жапон геологдору барымтада калышкан. Кыргызстандын түштүгүнө кол салып кирген согушчандар жапан жарандарын бир айча туткунда кармашкан. Бул окуя Кыргызстандан көптөгөн чет элдик инвесторлорду качырды. Жапон өкмөтү бул окуядан кийин дароо кен изилдөө боюнча кызматташтыгын токтотуп, Кыргызстан менен башка өңүттөгү да карым-катышын чектеген. Учурда Бишкекте 45 жапон жашайт. Борбор калаада кафе-ресторандарды ачып, соода түйүндөрүнүн көбүн ээлеген түрктөр, кытайлар менен салыштырганда жапондор Кыргызстанда өтө эле аз. Чындап эле Баткен окуясы Кыргызстанды жапондордун көзүнө тынчы жок өлкө катары көрсөтүп койгон шекилдүү. Мындай күтүүсүз жоонун катылганы токтоп, төрт жапондун барымтада калышынан кийинки ызы-чуунун изи суугандан кийин Жапон өкмөтү эми үзүлгөн байланыштарды улаганы турат. Жапониянын эларалык кызматташтык агенттигинин жетекчиси Шиши Киеши мырзанын айтымында, тоо-кен изилдөө багытындагы кызматташтык жакын арада кайра жанданат. Жапония жарандары кыргыз тоолоруна кайра кайтып келиши ыктымал.

Такехара мырзанын айтымында, Жапониянын инвестициясынын 80 % Кытай базарына багытталчу. Эми бул өлкө башка мамлекеттерден реалдуу рынокторду издөөгө киришкен чак. Жапан бизнесмендери Кыргызстанга келиш үчүн инвестициялык климат жагымдуу болушу керек. Эгер жагымдуу климат түзүлсө кыргыз-жапон өнөр жай паркынын курулушу өңдүү кыялдар турмушка ашышы ажеп эмес.

Тышкы соода жана өнөр жай министри Садриддин Жээнбековдун айтымында, өндүрүш паркы үчүн кыргыз өкмөтү Бишкектин четинен 64 гектар жер бөлүүдө. Келечекте өндүрүш борбору 220 гектарга чейин кеңейиши мүмкүн. Бул жер эркин экономикалык зонага окшош өзүнчө өндүрүш борборуна айланмакчы.

- Бул өнөр жай паркы Кыргызстан менен Жапониянын ортосунда пайда болгон демилге. Бирок бул паркта каалаган чет мамлекеттердин ишканалары топтолот. Кыргыз- жапон, Кыргыз- америка өңдүү биргелешкен ишканалар пайда болот. Бул эркин экономикалык зона эмес. Бирок, кайсы бир салыктардан бошотулушу керек деп ойлоп атабыз, - дейт Жээнбеков мырза.

Жапониянын өкүлдөрү алардын негизги өнөктөшү Кытайда чыккан өнөгөсүз өпкө дарты тууралуу да сөз козгошту. Тышкы соода министрлигинде кеңешчи болуп иштеген Тахекара Катсухико мырзанын пикиринде, Кытайдагы илдет көптөгөн мамлекеттерди, айрыкча Кытайдын өзүн чыгымга учуратты. Жапон бизнесмендери мекенине шашылыш кайтууга аргасыз болушту.

- Өнөгөсүз өпкө оорусу жапон экономикасын анчалык деле тукулжураткан жок. Бирок, Кытай өзү жапа чегип калды. Мисалы, жапон ишканалары жабылып мекенине кайтууга туура келди. Бирок, жалпысынан Кытай бул илдеттен биз болжогондой оор экономикалык жоготууга учураган жок, - дейт Катсухико мырза.

Кыргызстан Кытай менен чек арасын ушул айдын башында ачты. Министр Жээнбековдун пикиринде Кытай менен чек араны жапкандан мамлекеттик казына жоготууга учураган жок:

- Чек аранын жабылышы мамлекеттик казынага анча деле күч келтирген жок. Бирок карапайым калкка кыйын болду. «Дордой» базарына барасызбы. Кытай товарларынын баасы өсүп кетпедиби. Чек ара ачылды, эми кытай товарларын баасы түшөт деп ойлоп турам.

Жапониянын өкүлдөрү кыргыз тараптын меймандостугуна, ишке дилгирлигине ыраазы сөздөрүн узатышты. Бишкекте соңку кезде эле 57 чет элдик жаранга кол салуу болгонун, диний экстремизмдин кулач жайышын ойлогондо, Кыргызстандын инвестициялык маанайы анча жагымдуу эместей сезилет. Ватанабэ Сюсуке мырза Баткен окуясынан кийинки төрт жыл бою Кыргызстанда кырдаал тынч болгонун, эми жапон жарандары Кыргызстанга анчалык чочулабай келишерин айтат.

- Кыргызстанда жашап аткан жапондордун 70%и аялдар, бул Кыргызстанда жашоо коопсуз экенинин далили, - дейт Ватанабэ Сюсуке.