Экономика

Кыргызстандын Дүйнөлүк Соода Уюмуна өтүшү - мааниси жагынан 1992-жылы базар экономикасына багыт алгандай, 1993-жылы улуттук валютаны киргизгендей эле олуттуу нерсе. Бирок 5 жыл ичинде анын Кыргызстандын экономикасына тийгизген оң таасири статистикалык маалыматтардан азырынча байкала элек. Эксперттер аны Кыргызстандын экспортунун географиясы менен түшүндүрүшөт. Алар Кыргызстандын адаттагы соода өнөктөштөрү - КМШ мамлекеттери экенин, алар болсо Дүйнөлүк Соода Уюмуна мүчө эместигин белгилешет. Өкмөт да КМШ өлкөлөрүнүн ага тезирээк өтүшүн каалайт. Өкмөт “алар бул уюмга өтсө, рынокторун ачып, биздин ишканаларга жеңил болмок” деп эсептейт.

- Кыргызстандын Дүйнөлүк Соода Уюмуна эрте өтүшүнүн артыкчылыгы – жаңы өтүп жаткан мамлекеттерге өзүбүздүн шартты таңуулай алабыз. Биздин экспорттук товарларды «0» деген бажы тарифи менен өткөрүүнү алардан талап кылууга укугубуз бар, - дейт Тышкы соода жана өнөр жай министрлигинин тышкы соода департаментинин директору Анархан Рахманова. 5 жыл ичинде КМШнын бир дагы мамлекети Дүйнөлүк Соода Уюмуна өтө алган жок. Бирок Кыргызстандын ири соода өнөктѳштѳрүнүн бири – Кытай - былтыр бул уюмга мүчө болду. Анын биздин экономикага тийгизген таасири тууралуу Анархан Рахманова мындай дейт:

- Таасири азырынча байкала элек. Болгону Кытайга биздин экспорт көбөйүп жатат. Бирок анын баары эле чийкизат. Ошентсе да Кытайдын өткөнү жакшы болду. Анткени Кытай бизге транзитке мүмкүнчүлүк берди. Мурда, өзүңөр билгендей, Кытай биздин машиналарды өткөрчү эмес. Дүйнөлүк Соода Уюмунун жобосуна ылайык анын мүчөлөрү транзит берүүгө милдеттүү. Биздин экономисттер айтышты эле, «Кытай бул уюмга кирсе, биздин базарлардын баарын өзүнүн товары менен толтуруп салат» деп. Андай деле болгон жок. Анткени биз мурда эле ага ушундай эле режим берчүбүз. Биз ага карата соода режимин өзгөрткөн жокпуз. Ал эми Кытай бизге карата режимин өзгөртүшү керек. Бирок ал Дүйнөлүк Соода Уюмунун алдындагы тоскоолдуктарды 10 жыл ичинде акырындап жоем деп милдеттенме алган. Кытай баары бир режимди өзгөртөт. Кытайдын ал уюмга өткөнү бизге пайдасынан башка зыяны жок.

Азыр КМШ өлкөлөрүнүн бир тобу Дүйнөлүк Соода Уюмуна кириш үчүн сүйлөшүүлѳрдү жүргүзүп жатышат.

- КМШнын ичинен Украина жакын арада өтөт го деп ойлойм. Ал көп мамлекет менен сүйлөшүүлөрдү бүтүп, макулдугун алды. Бизге да кайрылган. Бирок биздин шартты аткармайын биз протоколго кол койбойбуз. Анткени Украина биздин лампочкаларга жогорулатылган тариф киргизген. Андан тышкары, ал бизге карыз. Биз ушул маселелерди алардын астында коюп жатабыз. Орусия болсо сүйлөшүү процессинде. Бирок анын рыногу абдан чоң. Анын рыногу АКШны, Европа Биримдигин кызыктырат. Ошондуктан сүйлөшүүлөр узак болуп атат. Ал мурдараак өтсө болмок. Анын өз учурунда өтпөгөнү Орусиянын катасыбы деп ойлойм. Кытай Орусиядан мурдараак өтүп кетти. Эми ал өз шартын таңуулайт. Кытай үчүн Орусиянын рыногу, өзгөчө эмгек рыногу керек, - дейт Анархан Рахманова. Бирок Кыргызстан «бизди рыногуна кое бербей жатат» деген Орусияга жана Казакстанга баары бир өз шартын таңуулай албайт экен.

- Кошуналар менен биз бир уюмда - ЕврАзЭБдебиз. Алар менен сүйлөшүү процесси болбойт, - дейт Анархан Рахманова.

Алды менен айта кетчү нерсе – форумдун уюштуруучуларынын айтымында, форумга президент да, премьер-министр да чакырылган. Бирок алар залда көрүнгөн жок. Бул форумдун өзгөчөлүгү - анда адаттагыдай ардактуу президиум болгон жок. Мисалы, өкмөттүн атынан келген вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев жана айрым министрлер катардагы ишкерлер сыяктуу эле алфавит тартиби менен орун алып отурушту. Форумга Бермет Акаева да катышты, бирок таркатылган тизмеде анын кызмат орду көрсөтүлгөн жок. Форумдун максаты тууралуу аны уюштуруучулардан сураганыбызда:

- Экспорт аркылуу гана өнүгүшүбүз мүмкүн экенин мурда эле түшүнгөнбүз. Ал эми экспортту ким кандай жол менен жүргүзүп жатат? Ошол туурасында ишкерлердин тажрыйбасын, алардын ойлорун ортого салмакчыбыз, - дейт «Кыргызконцепт» компаниясынын директору Эмил Үмөталиев. Бизди биринчи кезекте ишкерлер тандап алган тема кызыктырды. Анткени ишкерлер талкуулай турган маселе көп. Алар сүйлөшө келгенде көбүнчө салыктын оордугу, кредиттин жетишпестиги, бюрократтык тоскоолдуктар жөнүндө айтышат. Ошондуктан: «Эмне үчүн талкууга экспорт маселесин коюп жатасыңар?» - деп, форумдун уюштуруучуларынын дагы бирөөсүнө кайрылдык.

- Анткени бизде 5 млн. эл жашайт. Анын да жарым миллиону Казакстанда, Орусияда, Америкада жүрөт. Калган 4 млн. эл кедей. Алардын акчасы болбогондуктан, биздин товарлар өтпөй жатат. Ошон үчүн биз Казакстандын, Орусиянын рыногуна чыгышыбыз керек. Алардын рыногу абдан чоң. Азыр чыгышыбыз керек. Азыр чыкпасак, аны 5-6 жылдан кийин башкалар - молдовандар, азерилер, украиндер ээлеп алышат. Ошол жакта рынок бар. Ошол жакта акча бар. Биздин компаниялар өсүп, ал рынокко чыгышы зарыл. Башка жол жок, - дейт Марат Тазабеков. Экспорт маселеси биздин ишканалар үчүн маанилүү экенин Жоомарт Оторбаев да белгиледи.

- Биз жылына 5% менен өсүп, өлкөбүздү эч качан өнүктүрө албайбыз. Биз өзүбүзгө дымактуу максаттарды коюшубуз зарыл. Абалдан чыгуунун негизги жолу эле - экспорт. Ансыз биз өзүбүздүн чакан рынокто эч нерсе кылалбайбыз, - деди Жоомарт Оторбаев. Бирок тышкы рынокко чыгыш оңой эмес. Кошуна өлкөлөр өз товар өндүрүүчүлөрүн коргоо максатында биздин компаниялардын жолуна толгон-токой тоскоолдуктарды коюп келет.

- Бизге кошуна өлкөлөр бөлүп салуу режимин түзгөнү бир четинен жакшы болду. Бул биздин атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүбүздү күчөттү. Эгерде региондун рыногуна адилет тартип киргизиле турган болсо, биздин фирмалар башка фирмаларды жеңип чыгат, - деди Жоомарт Оторбаев. Ал Казакстан менен Орусия Дүйнөлүк Соода Уюмуна киргенине аз калганын айтып, эгерде алар кирсе, биздин фирмаларга жеңил болоорун белгиледи. Форумдун катышуучуларынын ою боюнча, биздин фирмалар адам интеллектин талап кылган товарларды өндүрүп, тышкы рынокко алып чыгууга жөндөмдүү. Анын мисалы катары «Бешкемпир» киностудиясы фильм тартып, 1 млн. доллар тапканы, Борбор Азиядагы Америка университети 40ка жакын өлкөгө кадр даярдай тургандыгы айтылды. Алардын жетекчилери Актан Абдыкалыков, Камила Шаршекеева, «Бимм-Билль-Данн» компаниясынын директору Владимир Полторак, «Шоро» фирмасынын директору Табылды Эгембердиев жана башкалар өздөрү өндүргөн продукциялар жөнүндө жана аларды тышкы рынокко алып чыгуу тажрыйбасы тууралуу айтып беришти. Мисалы, «Бимм-Билль-Данн» былтыр 25 миң тонна сүт сатып алып, кайра иштетип, экспортко жөнөткөн. Ал эмдиги жылы өзүнүн продукция көлөмүн 65 миң тоннага жеткирүүнү көздөйт. Бул болсо өз кезегинде фермерлердин өнүгүшүнө мүмкүнчүлүк берет.