Экономика

Алды менен айта кетчү нерсе – форумдун уюштуруучуларынын айтымында, форумга президент да, премьер-министр да чакырылган. Бирок алар залда көрүнгөн жок. Бул форумдун өзгөчөлүгү - анда адаттагыдай ардактуу президиум болгон жок. Мисалы, өкмөттүн атынан келген вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев жана айрым министрлер катардагы ишкерлер сыяктуу эле алфавит тартиби менен орун алып отурушту. Форумга Бермет Акаева да катышты, бирок таркатылган тизмеде анын кызмат орду көрсөтүлгөн жок. Форумдун максаты тууралуу аны уюштуруучулардан сураганыбызда:

- Экспорт аркылуу гана өнүгүшүбүз мүмкүн экенин мурда эле түшүнгөнбүз. Ал эми экспортту ким кандай жол менен жүргүзүп жатат? Ошол туурасында ишкерлердин тажрыйбасын, алардын ойлорун ортого салмакчыбыз, - дейт «Кыргызконцепт» компаниясынын директору Эмил Үмөталиев. Бизди биринчи кезекте ишкерлер тандап алган тема кызыктырды. Анткени ишкерлер талкуулай турган маселе көп. Алар сүйлөшө келгенде көбүнчө салыктын оордугу, кредиттин жетишпестиги, бюрократтык тоскоолдуктар жөнүндө айтышат. Ошондуктан: «Эмне үчүн талкууга экспорт маселесин коюп жатасыңар?» - деп, форумдун уюштуруучуларынын дагы бирөөсүнө кайрылдык.

- Анткени бизде 5 млн. эл жашайт. Анын да жарым миллиону Казакстанда, Орусияда, Америкада жүрөт. Калган 4 млн. эл кедей. Алардын акчасы болбогондуктан, биздин товарлар өтпөй жатат. Ошон үчүн биз Казакстандын, Орусиянын рыногуна чыгышыбыз керек. Алардын рыногу абдан чоң. Азыр чыгышыбыз керек. Азыр чыкпасак, аны 5-6 жылдан кийин башкалар - молдовандар, азерилер, украиндер ээлеп алышат. Ошол жакта рынок бар. Ошол жакта акча бар. Биздин компаниялар өсүп, ал рынокко чыгышы зарыл. Башка жол жок, - дейт Марат Тазабеков. Экспорт маселеси биздин ишканалар үчүн маанилүү экенин Жоомарт Оторбаев да белгиледи.

- Биз жылына 5% менен өсүп, өлкөбүздү эч качан өнүктүрө албайбыз. Биз өзүбүзгө дымактуу максаттарды коюшубуз зарыл. Абалдан чыгуунун негизги жолу эле - экспорт. Ансыз биз өзүбүздүн чакан рынокто эч нерсе кылалбайбыз, - деди Жоомарт Оторбаев. Бирок тышкы рынокко чыгыш оңой эмес. Кошуна өлкөлөр өз товар өндүрүүчүлөрүн коргоо максатында биздин компаниялардын жолуна толгон-токой тоскоолдуктарды коюп келет.

- Бизге кошуна өлкөлөр бөлүп салуу режимин түзгөнү бир четинен жакшы болду. Бул биздин атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүбүздү күчөттү. Эгерде региондун рыногуна адилет тартип киргизиле турган болсо, биздин фирмалар башка фирмаларды жеңип чыгат, - деди Жоомарт Оторбаев. Ал Казакстан менен Орусия Дүйнөлүк Соода Уюмуна киргенине аз калганын айтып, эгерде алар кирсе, биздин фирмаларга жеңил болоорун белгиледи. Форумдун катышуучуларынын ою боюнча, биздин фирмалар адам интеллектин талап кылган товарларды өндүрүп, тышкы рынокко алып чыгууга жөндөмдүү. Анын мисалы катары «Бешкемпир» киностудиясы фильм тартып, 1 млн. доллар тапканы, Борбор Азиядагы Америка университети 40ка жакын өлкөгө кадр даярдай тургандыгы айтылды. Алардын жетекчилери Актан Абдыкалыков, Камила Шаршекеева, «Бимм-Билль-Данн» компаниясынын директору Владимир Полторак, «Шоро» фирмасынын директору Табылды Эгембердиев жана башкалар өздөрү өндүргөн продукциялар жөнүндө жана аларды тышкы рынокко алып чыгуу тажрыйбасы тууралуу айтып беришти. Мисалы, «Бимм-Билль-Данн» былтыр 25 миң тонна сүт сатып алып, кайра иштетип, экспортко жөнөткөн. Ал эмдиги жылы өзүнүн продукция көлөмүн 65 миң тоннага жеткирүүнү көздөйт. Бул болсо өз кезегинде фермерлердин өнүгүшүнө мүмкүнчүлүк берет.

Алкоголь ичимдиктери - бюджетке көп киреше берген тармак. Бирок базар экономикасы башталганда бизде спирт менен сууну аралыштыра коюп сатылган арак көбөйүп кеткен. Кийин ага кошумча болуп, кошуна өлкөлөрдүн арзан арагы каптап, бүткүл дүйнө жүзүндө кирешелүү тармак деп эсептелген бул тармактан бюджетке жарытылуу акча түшпөй калган. Ошондуктан былтыр өкмөт аракка акциздик салыкты азайтууга аргасыз болду. Жоомарт Оторбаев кеңешмеде акыркы жылдары өлкөнүн алкоголь өндүрүшүндө бир топ жылыштар бар экенин белгиледи. Мисалы, 2000-жылы атамекендик товар өндүрүүчүлөр 376 миң декалитр алкоголь ичимдиктерин өндүрсө, 2002-жылы ал 2 млн. 406 миң декалитрге жеткен. Ошого жараша андан түшкөн акциздик салык да 108 млн. сомдон 504 млн. сомго өскөн. Жоомарт Оторбаев бул позитивдүү көрүнүштү андан ары бекемдөө зарыл экендигин айтты. Кеңешмеде: «Канткенде жасалма арак жасап сатууну жана аткезчилик менен келип жаткан спирт ичимдиктерин токтотсо болот?» деген маселе талкууланды. Анткени мыйзамдуу түрдө алкоголь жасап чыгаруу көбөйүп жатканы менен, азыр деле тармакта көмүскө экономика 50% жетет. Ошол эле учурда алкоголь ичимдиктерин жылына 3,5 млн. декалитрге жеткирүүгө мүмкүнчүлүгү бар өзүбүздүн ишканалардын кубаттуулугу толук пайдаланылбай жатат.

Кеңешмеде жасалма арак жасап сатуучуларга Кылмыш кодексинде белгиленген жазаны жана тартип коргоо органдарынын бул багытта жүргүзгөн ишин күчөтүү маселеси көтөрүлдү.

- Кылмыш кодексинде «100 же андан көп литр менен кармалса гана кылмышка тартылат» деп жазылган. Жасалма арак жасап чыгаруучулар болсо адатта аз көлөм менен иштешет. Ошондуктан алар жоопкерчиликке тартылбай жатат. Ошон үчүн 100 литрди 50 литрге которсо жакшы болор эле, - дейт «Кыргызалко» мамлекеттик ишканасынын башкы директору Замирбек Эсенаманов. Ал салык төлөбөй арак жасап сатуу пайдалуу экенин, эптеп күнүмдүк нанын таап жегенди көздөгөн адамдар, жазаны күчөтпөсө, бардыгына бараарын белгилейт. Бирок Жоомарт Оторбаев административдик ыкма менен күрөш жүргүзүүгө мамлекеттин күчү жетпесин, анын үстүнө ал күткөндөй натыйжа бербесин белгиледи.

- Мамлекеттик бюджеттин тартыштыгын өзүңөр билесиңер. Биз жүздөгөн инспекторлорду кармай албайбыз. Бардык чарба жүргүзүүчү субъектилер барган жол менен кетишибиз керек. «Кока-кола» эмне кылып жатат? Ал мамлекеттик органдар менен чогуу дүкөндөрдүн текчелеринде коюлгандарды өзү текшерет. Эмне үчүн силерге мамлекеттик инспекция менен кошо бул маселе менен иштей турган топ түзүүгө болбосун? - деди Жоомарт Оторбаев.

Аракты ичип көргөндө гана анын таза же жасалма экени билинет. Анткени «самопалчылар» кадимкидей эле акциздик маркаларды чапташат. Маркаларды өзүндөй кылып жасап саткандар бар. Аларды чыныгы маркалардан айырмалаш кыйын.

- Мисалы, азыркы маркаларды көмүскө иштеген ишкерлер оңой эле жасап алып жатышат. Аны жыл сайын алмаштырып туруш керек. Жаңы коргоо элементтерин киргизүү зарыл. Орусияныкына окшогон, сыйрып алып кайра чаптаганга болбой турган, өзү чапталма маркалар чыгарылса жакшы болоор эле. Ошондо жасалма арак азаят, - дейт «Карабалта» жоопкерчилиги чектелген коомунун директору Марат Жунушалиев.

Бул тармактагы көмүскө экономика менен күрөштө алкоголь ичимдиктерин жасап чыгаруучу ишканалар менен өкмөттүн кызыкчыгы бир жерден чыгып жатат. Ишканалар бул өтүмдүү товарды чыгарып, кирешелерин көбөйткүсү келсе, өкмөт бюджетке кошумча акча түшүргүсү келет. Ал быйыл, Жоомарт Оторбаевдин айтымында, бул тармактан түшчү салыкты 800 млн. сомго жеткирүүнү көздөйт. Ошондуктан тараптар мындай жолугушууларды дагы өткөрүп, көмүскө экономика менен күрөштү улантууну макулдашты.