Экономика

Эл аралык валюта фондунун көрсөтмөсү Кыргызстан үчүн мыйзамга тете. Бир эле мисал: кимдин таасири менен экени белгисиз, 2000-жылы кыргыз өкмөтү салыктарды азайтуу боюнча демилге көтөрүп чыккан. Пайдага салык жана адамдардын кирешесине салык 30%төн 10%ге төмөндөтүлмөк. Бул үчүн жетиштүү негиз да бар болчу. Коомчулукта «салык оор, ошондуктан ишканалар иштей албай жатышат, иштегендери болсо салыктан качып көмүскөгө кирип кетип жатышат» деген пикир кеңири тараган. Өкмөт даярдаган мыйзам долбоорун Жогорку Кеңештин 2 палатасы тең кабыл алып берген. Бирок кийин келген ЭВФ миссиясы аны туура көрбөй, жокко чыгарууну талап кылган. Мыйзам ишке кирелек жатып, кайра жокко чыгарылган. Бул ЭВФтин макулдугусуз кыргыз өкмөтү эч нерсе кыла албастыгын даана көрсөтөт. Бир сөз менен айтканда, Кыргызстанда жүргүзүлүп жаткан экономикалык реформалардын автору - ЭВФ. Кыргыз өкмөтү майда-чүйдө маселе боюнча чечим кабыл алганы менен, ал бирдеме ойлоп таап, өз алдынча кардиналдуу кадамдарга бара албайт. Ал фонддун чечимдерин аткаруучу орган болуп калганын айтышууда. Муну жакында премьер-министр Николай Танаев кыйыр түрдө болсо да мойнуна алып отурат.

- Бир кезде «Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын чечимдери» деген документ болоор эле. «Биз ошондой документ алдык» деп мен кечээ Тапио мырзага айттым. Ал документтин ар бир сабы биз үчүн иш программасы болчу. Биз андан оңго да, солго да чыга алчу эмеспиз. Биз ал документ белгилеген багыт менен барууга милдетүү болчубуз. Кечээ биз Тапио Саавалайнен менен бирге биздин өлкө үчүн жакынкы айларга иш планы болчу документти жараттык, – деди Николай Танаев ЭВФтин жетекчилеринин бири Аннинат мырза менен жолугушканда.

Бирок Эл аралык валюта фондунун «Кыргызстандын экономикасын талкалап салайын» деген карасанатай ниети болбосо деле керек. Анын программасы туура эмес болушу мүмкүн. Ал жергиликтүү шартты жакшы билбей, тиги же бул маселеде туура эмес чечим кабыл алып коюшу мүмкүн. Бирок Кыргызстандын экономикасы гүлдөп кетсе дегенде анын эки көзү төрт экенине шек жок. Күнөө - анын эксперттерине ойлогон оюн так түшүндүрүп бере алышпаган биздин чиновниктерде. Муну ошондой сүйлөшүүлөргө далай катышкан Улуттук банктын мурдагы төрагасы, азыркы депутат Марат Султанов бизге бир нече жолу айткан болчу. Эми гана өкмөт ЭВФ менен талашып-тартышканды үйрөнүп келе жаткан сыяктуу.

- Чынын айтсам, биздин иш татаал жолугушууларда өтүп жатат. Биз уруштук, жолугушуулардан кетип калып, кайра келип жаттык. Натыйжада биздин өлкөнүн экономикасынын өнүгүшүнө зарыл документ жаралды. Мисалы, мурдагы күнү биз Тапио Саавалайнен мырза менен ушул жерден бири-бирибизге абдан нааразы болуп ажыраштык. Кечээ эртең менен эки жактын эксперттеринин сүйлөшүүлөрүнөн кийин оң натыйжага алып келчү процесстер жөнүндө бир пикирге келдик, - деди Николай Танаев ошол эле Аннинат мырза менен жолугушуусунда.

Эл аралык валюта фондунун жакында келип кеткен миссиясы биринчи жолу кыргыз өкмөтүнүн пикирине макул болуп, 2- жана 3-кварталда бюджеттин тартыштыгын көбөйтүүгө уруксат берди. Бюджет ЭВФтин эң негизги көрсөткүчтөрүнүн бири болоорун айтсак, кыргыз өкмөтүнүн «жеңиши» канчалык оор болгону түшүнүктүү болот.

Кыргызстандын Фондулук биржасы 1995-жылдын 26-майында ачылган. Анын түзүүгө АКШнын ЮСАИД уюму зор жардам берген. Кыргызстандын биржасы - башка өлкөлөрдүкүнөн айырмаланып, өкмөткө таптакыр баш ийбеген, баалуу кагаздар менен соода жүргүзүүчү жай. Ал жалаң гана жеке сектордун каражатына түзүлгөн. Азыр анын ири акционерлери болуп Стамбул жана Казакстан фондулук биржалары эсептелет. Биржада 500дөн ашык ишканалардын жана башка эмитенттердин баалуу кагаздары сатылат. Анда 8 брокердик компания соода жүргүзөт.

- Биз азыр күч-аракетибизди биржанын техникалык сапатын көтөрүүгө жумшап жатабыз. Жаңы программалык продукт киргиздик. Жаңы компьютердик базаны да түздүк. Азыр биздин биржанын техникалык сапаты дүйнөлүк деңгээлде, - дейт Амангелди Муралиев.

Биржа алгач өз ишин менчиктештирилип жаткан ишканалардын акцияларын сатуу менен баштаган болчу. Азыр чакан жана орто ишканалар менчиктештирилип бүттү. Стратегиялык мааниге ээ болгон ири ишканалардын менчиктештирилүүсү болсо жай жүрүүдө. Ошондуктан азыр биржанын соодасында мурда чыгарылып, колдон-колго өтүп калган экинчи рыноктун акциялары үстөмдүк кылат.

- 3 жылдан бери биржанын сатуу көлөмү - 1 млрд. сомдон ашуун. Тактап айтканда, былтыр биржанын соода көлөмү өзүнүн жогорку чегине жетип, 1 млрд. 104 млн. сомду түздү. Бирок быйыл абал анча жакшы эмес. Үстүбүздөгү жыл солгун башталды. Биз биржа аркылуу экономика кандай баратканын – ал өсүп жатабы же өскөн жокпу - көрүп турабыз. Рынок быйыл азырынча жай өсүп атат, - дейт Аменгелди Муралиев. Анын айтымында, биржа листингден өткөн ишканалардын акция бааларынын өзгөрүлүшүнүн негизинде өз индексин аныктап жарыялайт. Индекс азыр мурдагы 0,62 ден 0,58ге түшүп кетти.

Кыргызстандын Фондулук биржасында 21 ишкана листингден өткөн. Алар акциялардын өтүмдүүлүгүнө жараша 3 категорияга бөлүнөт. Жогорку деп эсептелген «А» категориясына жалгыз «Кыргызтелеком» гана кирет. «В» категориясында 8 ишкана бар. Алар - «Азия Универсал банк», «Казкомерцбанк-Кыргызстан», «Промстройбанк» , «ЭльВест», «Экобанк», «Бишкексүт», «Химиялык-металлургиялык завод» жана «Карабалта тоо-кен комбинаты». Тизмеден көрүнүп тургандай, листингге банктар көбүрөөк кирет. Ал эми ишканалар болсо, алардын иши жакшы жүрбөгөндүктөн, листингге да аз кирет жана алардын акциялары биржада да аз сатылат. Негизинен биржанын абалы жалпы экономиканын абалынан көз каранды. Амангелди Муралиев «биржанын соодасын көбөйтүү максатында менчиктештирилип жаткан ишканалардын акциясын өкмөт биржа аркылуу сатса жакшы болоор эле» деген оюн айтты.

- Эмне үчүн биз муну талап кылып жатабыз? Анткени Кыргызстандын биржасы баанын обьективдүүлүгүн жана сооданын ачыктыгын камсыз кыла алат. Бул жерде коррупциянын элементтери аз. Ошондуктан менчиктештирүү обьективдүү жүрүшү мүмкүн, - дейт Амангелди Муралиев.

Анын айтымында, бир маселе чечилди - биржадагы сооданы жандандырыш үчүн өкмөт мамлекеттик казына векселдерин сатууну биржа аркылуу жүргүзмөк болуп жатат.