Экономика

Кыргызстандын Фондулук биржасы 1995-жылдын 26-майында ачылган. Анын түзүүгө АКШнын ЮСАИД уюму зор жардам берген. Кыргызстандын биржасы - башка өлкөлөрдүкүнөн айырмаланып, өкмөткө таптакыр баш ийбеген, баалуу кагаздар менен соода жүргүзүүчү жай. Ал жалаң гана жеке сектордун каражатына түзүлгөн. Азыр анын ири акционерлери болуп Стамбул жана Казакстан фондулук биржалары эсептелет. Биржада 500дөн ашык ишканалардын жана башка эмитенттердин баалуу кагаздары сатылат. Анда 8 брокердик компания соода жүргүзөт.

- Биз азыр күч-аракетибизди биржанын техникалык сапатын көтөрүүгө жумшап жатабыз. Жаңы программалык продукт киргиздик. Жаңы компьютердик базаны да түздүк. Азыр биздин биржанын техникалык сапаты дүйнөлүк деңгээлде, - дейт Амангелди Муралиев.

Биржа алгач өз ишин менчиктештирилип жаткан ишканалардын акцияларын сатуу менен баштаган болчу. Азыр чакан жана орто ишканалар менчиктештирилип бүттү. Стратегиялык мааниге ээ болгон ири ишканалардын менчиктештирилүүсү болсо жай жүрүүдө. Ошондуктан азыр биржанын соодасында мурда чыгарылып, колдон-колго өтүп калган экинчи рыноктун акциялары үстөмдүк кылат.

- 3 жылдан бери биржанын сатуу көлөмү - 1 млрд. сомдон ашуун. Тактап айтканда, былтыр биржанын соода көлөмү өзүнүн жогорку чегине жетип, 1 млрд. 104 млн. сомду түздү. Бирок быйыл абал анча жакшы эмес. Үстүбүздөгү жыл солгун башталды. Биз биржа аркылуу экономика кандай баратканын – ал өсүп жатабы же өскөн жокпу - көрүп турабыз. Рынок быйыл азырынча жай өсүп атат, - дейт Аменгелди Муралиев. Анын айтымында, биржа листингден өткөн ишканалардын акция бааларынын өзгөрүлүшүнүн негизинде өз индексин аныктап жарыялайт. Индекс азыр мурдагы 0,62 ден 0,58ге түшүп кетти.

Кыргызстандын Фондулук биржасында 21 ишкана листингден өткөн. Алар акциялардын өтүмдүүлүгүнө жараша 3 категорияга бөлүнөт. Жогорку деп эсептелген «А» категориясына жалгыз «Кыргызтелеком» гана кирет. «В» категориясында 8 ишкана бар. Алар - «Азия Универсал банк», «Казкомерцбанк-Кыргызстан», «Промстройбанк» , «ЭльВест», «Экобанк», «Бишкексүт», «Химиялык-металлургиялык завод» жана «Карабалта тоо-кен комбинаты». Тизмеден көрүнүп тургандай, листингге банктар көбүрөөк кирет. Ал эми ишканалар болсо, алардын иши жакшы жүрбөгөндүктөн, листингге да аз кирет жана алардын акциялары биржада да аз сатылат. Негизинен биржанын абалы жалпы экономиканын абалынан көз каранды. Амангелди Муралиев «биржанын соодасын көбөйтүү максатында менчиктештирилип жаткан ишканалардын акциясын өкмөт биржа аркылуу сатса жакшы болоор эле» деген оюн айтты.

- Эмне үчүн биз муну талап кылып жатабыз? Анткени Кыргызстандын биржасы баанын обьективдүүлүгүн жана сооданын ачыктыгын камсыз кыла алат. Бул жерде коррупциянын элементтери аз. Ошондуктан менчиктештирүү обьективдүү жүрүшү мүмкүн, - дейт Амангелди Муралиев.

Анын айтымында, бир маселе чечилди - биржадагы сооданы жандандырыш үчүн өкмөт мамлекеттик казына векселдерин сатууну биржа аркылуу жүргүзмөк болуп жатат.

Чет элдик инвестицияларды тартуу боюнча Кыргызстанда Тышкы соода жана өнөр жай, Финансы, Тышкы иштер министрликтери, Мамлекеттик мүлктү башкаруу комитетинин алдындагы түз инвестицияларды тартуу борбору жана Президенттин чет өлкөлүк түз инвестицияларды тартуу боюнча атайын өкүлүнүн катчылыгы иш алып барат. Катчылыктын демилгеси менен инвестиция жолундагы бөгөттөрдү алып салуу боюнча 3 матрица иштелип чыкты жана ишке ашырылды. Бирок инвестициянын келиши көбөйгөн жок. «Кумтөр» алтын комбинатын куруу учурунда инвестиция көп келген болчу. Ал бүткөндөн кийин чет өлкөлүк инвестициянын келиши кескин солгундап кетти. 2002- жылы гана түз инвестиция 116 млн. долларды түзүп, ал кийин бир аз көбөйдү. Бирок аталган катчылыктын жетекчиси Равкат Хасановдун айтымында, өкмөттүн бул жааттагы аракети күткөндөй натыйжа берген жок.

- Бул 116 млн. доллардын 52% бизге мурда келип иштеп жаткан 13 ишкана салган. 500 миң доллардан өйдө инвестиция салган жаңы ишканалардан төртөө эле болду. Алар биригип 7 млн. доллар алып келишти. Ошентип арбын инвестиция салышкандар мурдагы инвесторлор, инвестицияны тартуу боюнча жетишсиз аракет жасап жатат деп өкмөттү кунөөлөшкөндөр да ошолор.

Хасановдун айтымында, Инвестицияларды илгерилетүү боюнча агентчилик деген жаңы түзүм пландаштырылып жатат. Аны тикелөөгө Бириккен улуттар уюмунун алдындагы Өнөр жайды өнүктүрүү уюму көмөк көрсөтмөкчү. 9-13-июнда ал уюмдун адистери Кыргызстанга келери күтүлүүдө. Уюмдун баш катчысы Карлос Магариньос өзү да келиши мүмкүн.

Жаңы түзүлө турган агентчилик мурдагылардан эмнеси менен айырмаланат?
«Инвестицияларды тартуу боюнча жакшы агентчилик болуш үчүн тиешелүү каражаттын жана бир нече тил билген жана ал ишке атайын даярдалган адамдардын болушу зарыл. Тилекке каршы, бир да ведомстволук, ачык эле айтып коеюн, анын ичинде катчылык дагы инвестицияларды тартуу функциясын аткарууга даяр эмес»- дейт Равкат Хасанов.

Жаны түзүлчү органга акча жагынан Жапания жана Алмания жардам беришет. Бириккен улуттар уюмунун өнөр жайды өнүктүрүү уюму кадрларды даярдоого көмөк көрсөтөт.
«Сенти» финансылык компаниясынын жетекчиси Нелли Симонова жаңы органдын түзүлүшү менен чет өлкөлүк инвестициялардын көбөйүп кетерине ишенбейт.
«Мамлекет бир нече жолу агентчилик же комитет тузүүгө аракет кылган болчу. Бирок мамлекеттик чиновникткер инвестиция тартууга кызыгышпайт. Анткени, ал көп эмгек талап кылган иш. Ошол эле «Билл-Бимм-Дандын» келиши үчүн биз 2 жыл аны менен иштедик. Рынокту толук иликтедик, анализ жургүздүк, мүмкүнчүлүктөрдү издедик. Анан гана биз алар менен макулдаштык. Бул өзү кыйла убакытты талап кылган жумуш. Албетте, ал үчүн акча төлөш керек. Мамлекеттик чиновник болсо айлык алат. Ал эч качан инвестиция келиш үчүн аракет кылбайт»- дейт Нелли Симонова.

Равкат Хасановдун айтымында, жаңы агентчилик жарым- жартылай мамлекеттик орган болот. Ал келерки жылдын башында түзүлүп, ишке киришип калат. Ал түзүлгөндөн кийин да катчылык кала берет. Мындан ары ал жалаң гана мыйзамдык негиз түзүү боюнча иш жүргүзүүгө өтөт.