Экономика

2005-жылдын март айында Орусиянын бажы кызматы «Кыргызстанда жасалган» деген жарлык тагылган кийим-кечектерди чек арадан алып кирүүгө тыюу салгандыгы белгилүү. Анткени, Кыргызстанда тигилген товарлар тууралуу расмий маалыматтар менен фактылар дал келбегендиктен улам, Орусиянын бажы кызматкерлери муну Кытайдын товарлары Кыргызстандыкы деген жарлык менен өздөрүнүн базарларын каптап жатат деп түшүндүрүшкөн. Мына ушундан улам, тигүү өнөр жайын ачыкка чыгаруу демилгеси өндүрүшчүлөрдүн өзүнөн келип чыккан. Бул тууралуу айтымында тигүү өндүрүшүн ачыкка чыгаруу зарылчылыгы келип жеткен эле:

-Өнөр жайдын көлөмүн өстүрүү, көбөйтүү үчүн товарды экспортко чыгаруу керек. Экспортко чыгаруу үчүн ошол товарды сен чыгарганың тууралуу тастыктаган документ болууга тийиш. Мына ушул себептен тигүү өндүрүшүн ачыкка чыгаруу зарылчылыгы келип чыкты,- дейт жеңил өнөр жайчылар ассоциациясынын жетекчиси Сапар Асанов.

Тигүү өнөр жайын көмүскөдөн чыгаруу, Сапар Асановдун айтымында, коррупция менен күрөшүүгө, Кыргызстандын экономикасын өнүктүрүүгө карата алгачкы кадам болуп саналат:

-Биринчиден коррупцияга бөгөт коюлат. Экинчиден, мамлекеттик бюджетке акча түшөт. Тигүү цехтеринде иштеген жумушчулар пенсияга чыгуу укугуна ээ болушат жана тиешелүү өлчөмдөгү эмгек акыларын алышат. Баарынан да, биздеги жумушсуздар армиясы азайып, эл жумуш менен камсыз болот. Мен ойлойм, дагы беш жылдан кийин Кыргызстандын өнөр жайынын 50% тигүү өндүрүшү ээлеп калат.

Адистердин айтымында Кыргызстандагы тигүү өндүрүшү экспортко товар чыгарган жалгыз тармак болуп калууда. Бул тармакта даярдалган кийим-кечектердин 90% экспортко кетет. Өнөр жай, соода жана туризм министринин орун басары Сабырбек Молдокуловдун айтымында, дал ушул жагдай бул тармакты ачыкка чыгарууга негиз болуп берди.

Кыргызстанда тигилген товарлар негизинен Казакстан жана Орусияда сатылат. Кыргызстандык мигранттардын «Замандаш» ассоцициясынын маалыматы боюнча, бул тармакта өндүрүлгөн товарлардан 2004-жылы эле Кыргызстанга 100 млн доллардан ашуун инвестиция келип түшкөн. «Замандаштын» жетекчиси Мухтар Өмүракуновдун айтымында, Кыргызстанда өндүрүлгөн товарлар эми Белоруссиялык жана Германиялык керектөөчүлөрдү кызыктыра баштады:


-Буга чейин биз Казакстан жана Орусия менен иштешип келе жатканбыз. Жакында Белоруссиядан, Германиядан кат алдык. Алар бизге чогуу бизнес-долбоор түзүп, Кыргызстанда тигилген товарларды Германиядан сатсак деген сунуштары менен кайрылып жатышат.


Кыргыз өкмөтүнүн тигүү өнөр жайын ачыкка чыгарууну шарттаган атайын токтомго ылайык, бул тармакта иш алып барган ишкерлер төлөөчү салыктын түрлөрү азайтылган жана бир топ жөнөкөйлөтүлгөн. Токтомго ылайык, тигүү цехинин ээси 10 даана тигүү машинасы үчүн айына 1000 сом, ал эми ар бир иштеткен жумушчусу үчүн 150 сомго патент алат. Бирок, ишкерликти колдоо фондунун вице-президенти Татьяна Кимдин айтымында, мындай шарт тууралуу учурда өзгөртүү киргизилип жаткан салык кодексинде айтылган эмес. Өнөр жай, соода жана туризм министринин орун басары Сабырбек Молдокуловдун маалыматы боюнча, бул маселе учурда өкмөт тарабынан каралууда.

Парламент спикери Өмүрбек Текебаевдин маалыматы боюнча спирттен 2004-жылы мамлекетке 18,7 млн. сом түшкөн, ал эми өткөн жылдын 11 айында болгону 13,6 млн. сом гана киреше кирген.. Табиятынан алкоголь тармагы кирешени мол бергенине карабай Кыргызстанда соңку жылдарда алкаголь чыгаруучу ишканалар чыгашалуу тармактардын катарына кирип калган. Төрага Өмүрбек Текебаев жакында мына ушул маселени көтөрүп чыкты:

- Тиешелүү комитеттер, депутаттар анализ жүргүзүп, арак заводдору бир дагы пайда алып келбегенин аныкташты. Ар дайым банкрот болуп келиптир. Бизде «Кыргызнефт», энергетика тармагы пайда алып келбейт. Эми алкаголь продукциясын чыгарган ишканалар да пайда алып келбегени болбогон иш болуп атат. Ошондуктан аталган ишканаларды эркин кылуу, мамлекет лицензиялоо жолу менен сапатына көзөмөл кылат деген концепция сунушталууда. Ал монополия болсо акциздик салыкты жыйнап алуунун өзгөчө бир тартиптерин, ошол монополиялык кырдаалдан пайдаланып жыйнаса деген идеялар айтылып атат.

Спикер Өмүрбек Текебаев алкоголь продукцияларын өндүрүүчү ишканаларды башкаруунун натыйжалуулугун көтөрүү максатындагы сунушун билдирди :

- Бул жерде абсолюттуу жүз пайыз монополия спирт өндүрүшүнө жана (аны) соода кылууну мамлекет өзүнө калтырып атат. Ал эми башка алкоголдук ичимдиктерди чыгаруу бардык менчик укугуна карабастан, монополиядан чыгарылып, белгилүү тартип менен лицензия боюнча калат,-деди Өмүрбек Текебаев.

Ал эми Мамлекеттик мүлктү башкаруу боюнча комитеттин төрагасы Турсун Турдумамбетов алкоголь продукциясын өндүргөн ишканалар кирешелүү тармак экенин, анын мамлекеттин казынасына пайда келтирүү үчүн иретке келтирип, бул тармак боюнча мыйзамга өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү керектигин белгиледи.

Алкоголь тармагынан киреше кирбегенинин негизги себеби өлкө аймагына аткезчилик менен алынып келинген спирт ичимдиктери жана каттоодон өтпөгөн алкоголь ичимдиктерин чыгарган жеке менчик ишканалырынын көптүгүнүн кесепетинен болуп жатканын Мамлекеттик салык инспекциясынын жетекчиси Токтобек Акматов билдирди:

- Катуу көзөмөл кылбасак болбойт. Азыр биздин рынокто Казакстандын арактары, «самопал» арактар толуп кетти. Ош базарынын жанындагы үйлөрдө жашыруун цехтер каалагандай арактарды чыгарып атышат.

Токтобек Акматов белгилегендей Кыргызстандагы алкоголь ичимдиктеринин 44 пайыздан ашууну аткезчилик менен алынып келинет. Акциздик маркалар да чет мамлекеттерде чыгарылып, жергиликтүү өндүрүшчүлөр арзан баага сатып алышып, каалаганындай пайдаланышат. Ал эми жашыруун цехти финансы полициясы кармаганы менен болгону 200 сом айып пул тарттыруу менен гана чектелип калат экен.

Мамлекеттик алкоинспекциясынын жетекчиси Жекшен Жаманкуловдун айтымында, Кыргызстандагы лицензиясы бар 18 арак заводунун жабдыктары эскирип, талапка жооп бербейт. Алкоголь ичимдиктерин өндүрүүчү ишканалар чыгашалуу тармак болуп, базар экономикасында башка кошуна өлкөлөр менен атаандаша албай калган. Ал аткезчилик абдан көбөйүп кеткенин белгиледи:

-Аткезчилик менен күрөшүүнүн бир жолу катары спирт ичимдиктерин сатуучу атайын дүкөндөрдү ачууну сунуштап атабыз.

Жекшен Жаманкуловдун пикиринде, Бишкектин көчөлөрүндөгү майда «камоктордо», соода түйүндөрүндө арак сатууга тыйуу салып, алкоголь ичимдиктерин сатуучу атайын дүкөндөрдү ачуу менен өкмөт көзөмөлгө алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болуп, андан түшкөн киреше көмүскөгө кетпей, мамлекеттик казынага түшөт.