Экономика

Парламент спикери Өмүрбек Текебаевдин маалыматы боюнча спирттен 2004-жылы мамлекетке 18,7 млн. сом түшкөн, ал эми өткөн жылдын 11 айында болгону 13,6 млн. сом гана киреше кирген.. Табиятынан алкоголь тармагы кирешени мол бергенине карабай Кыргызстанда соңку жылдарда алкаголь чыгаруучу ишканалар чыгашалуу тармактардын катарына кирип калган. Төрага Өмүрбек Текебаев жакында мына ушул маселени көтөрүп чыкты:

- Тиешелүү комитеттер, депутаттар анализ жүргүзүп, арак заводдору бир дагы пайда алып келбегенин аныкташты. Ар дайым банкрот болуп келиптир. Бизде «Кыргызнефт», энергетика тармагы пайда алып келбейт. Эми алкаголь продукциясын чыгарган ишканалар да пайда алып келбегени болбогон иш болуп атат. Ошондуктан аталган ишканаларды эркин кылуу, мамлекет лицензиялоо жолу менен сапатына көзөмөл кылат деген концепция сунушталууда. Ал монополия болсо акциздик салыкты жыйнап алуунун өзгөчө бир тартиптерин, ошол монополиялык кырдаалдан пайдаланып жыйнаса деген идеялар айтылып атат.

Спикер Өмүрбек Текебаев алкоголь продукцияларын өндүрүүчү ишканаларды башкаруунун натыйжалуулугун көтөрүү максатындагы сунушун билдирди :

- Бул жерде абсолюттуу жүз пайыз монополия спирт өндүрүшүнө жана (аны) соода кылууну мамлекет өзүнө калтырып атат. Ал эми башка алкоголдук ичимдиктерди чыгаруу бардык менчик укугуна карабастан, монополиядан чыгарылып, белгилүү тартип менен лицензия боюнча калат,-деди Өмүрбек Текебаев.

Ал эми Мамлекеттик мүлктү башкаруу боюнча комитеттин төрагасы Турсун Турдумамбетов алкоголь продукциясын өндүргөн ишканалар кирешелүү тармак экенин, анын мамлекеттин казынасына пайда келтирүү үчүн иретке келтирип, бул тармак боюнча мыйзамга өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү керектигин белгиледи.

Алкоголь тармагынан киреше кирбегенинин негизги себеби өлкө аймагына аткезчилик менен алынып келинген спирт ичимдиктери жана каттоодон өтпөгөн алкоголь ичимдиктерин чыгарган жеке менчик ишканалырынын көптүгүнүн кесепетинен болуп жатканын Мамлекеттик салык инспекциясынын жетекчиси Токтобек Акматов билдирди:

- Катуу көзөмөл кылбасак болбойт. Азыр биздин рынокто Казакстандын арактары, «самопал» арактар толуп кетти. Ош базарынын жанындагы үйлөрдө жашыруун цехтер каалагандай арактарды чыгарып атышат.

Токтобек Акматов белгилегендей Кыргызстандагы алкоголь ичимдиктеринин 44 пайыздан ашууну аткезчилик менен алынып келинет. Акциздик маркалар да чет мамлекеттерде чыгарылып, жергиликтүү өндүрүшчүлөр арзан баага сатып алышып, каалаганындай пайдаланышат. Ал эми жашыруун цехти финансы полициясы кармаганы менен болгону 200 сом айып пул тарттыруу менен гана чектелип калат экен.

Мамлекеттик алкоинспекциясынын жетекчиси Жекшен Жаманкуловдун айтымында, Кыргызстандагы лицензиясы бар 18 арак заводунун жабдыктары эскирип, талапка жооп бербейт. Алкоголь ичимдиктерин өндүрүүчү ишканалар чыгашалуу тармак болуп, базар экономикасында башка кошуна өлкөлөр менен атаандаша албай калган. Ал аткезчилик абдан көбөйүп кеткенин белгиледи:

-Аткезчилик менен күрөшүүнүн бир жолу катары спирт ичимдиктерин сатуучу атайын дүкөндөрдү ачууну сунуштап атабыз.

Жекшен Жаманкуловдун пикиринде, Бишкектин көчөлөрүндөгү майда «камоктордо», соода түйүндөрүндө арак сатууга тыйуу салып, алкоголь ичимдиктерин сатуучу атайын дүкөндөрдү ачуу менен өкмөт көзөмөлгө алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болуп, андан түшкөн киреше көмүскөгө кетпей, мамлекеттик казынага түшөт.

Мамлекеттик геология комитетинен алынган маалымат боюнча, «Оксус» компаниясы Жерүй алтын кенин иштетүү үчүн 55 млн доллар каражат таап, учурда алтын казуу иштерин жүргүзүүгө даярдык көрүп жатат. Бирок, азыркы өкмөт ага лицензияны кайтарып берүү жөнүндө токтом кабыл ала элек. «Оксус» компаниясы лицензия кайтарылып берилбей турган болсо, Жерүй алтын кени үчүн сарптаган каражатын төлөп берүүнү кыргыз өкмөтүнөн талап кылууда. Тоо кендери боюнча мамлекеттик комитетинин жетекчиси Владимир Зубковдун айтымында, алар эл аралык соттон утуп алуусу мүмкүн эмес, бирок ошентсе да бул узак убакытты талап кылат:

-Кыргыз өкмөтү «Оксус» компаниясы тарабынан кандай иш жүргүзүлгөндө да, лицензияны кайтарып берүү тууралуу убада берген эмес. Ошондуктан, эл аралык сотко берген күндө да кыргыз өкмөтү утуп чыгышы мүмкүн. Бирок, бул узак убакытты жана көп чыгымды талап кылат.

Талдыбулак, Жерүй, Солтонсары сыяктуу алтын кендерин иштетүү тууралуу мурунку бийликтин тушунда эле 1998-жылы кыргыз өкмөтү атайын токтом кабыл алган. Анда айтылгандай, Жерүй алтын кенинде 75 тоннага жакын, ал эми Талдыбулакта 75 тоннадан ашуун алтындын запасы бар. Мындан тышкары Солтонсары алтын кенинде 15-20 тонна алтын запасы бар деп белгиленген. Бул кендерге учурунда кызыгып, айрым бир чет элдик ишканалар ээлик кылууга жетишишкен. Алсак, Жерүй алтын кенине чет элдик «Норокс» ишканасы кызыгып, кыргыз өкмөтү менен бир сыйра келишим түзгөн. Бирок, иш жүзүндө эчнерсе жасалбай, 2002-жылы кыргыз өкмөтү бул компания менен келишимди токтоткон. 2003-жылы кайра эле «Норокс» компаниясынын алдында түзүлгөн «Оксус» компаниясына Жерүй алтын кенин иштетүүгө уруксат берилет да, бир жылдан кийин,келишимди аткарбаганы үчүн 2004-жылы апрелде аталган компаниянын лицензиясы кыргыз өкмөтү тарабынан жараксыз деп табылган.

Ал эми Талдыбулак алтын кенин иштетүүгө кызыкдар болгон Австралиялык САТВ ишканасы «Кыргызалтын» АК менен бирдикте 2003-жылы «Талдыбулак голд майнинг компани» аттуу ишкана түзүшөт. Бир жылдан кийин, 2004-жылдын октябрь айында бул ишканадан дагы бир «Талдыбулак инвестмент» деп аталган ишкана жарык көрөт. «Вечерний Бишкек» гезитинин маалыматы боюнча, «Талды булак инвестмент» ишканасы мурунку биринчи айым Майрам Акаеванын бир тууган жээни Улан Жамакеевге таандык болуп чыккан. Бул маалыматты мамлекеттик тоо-кен комитетинен да тастыкташты. Бирок, булардын бири дагы Талдыбулак алтын кенин иштетүүгө киришкен эмес. «Кыргызалтын» АКнун кызматкери Георгий Глуховдун айтымында, «Кыргызалтын» менен австралиялык компания биргелешип түзгөн ишкананын лицензиясын кыргыз өкмөтү жараксыз деп тапкан:

- Биргелешкен ишкананын лицензиясын кайра чакырып алышкан. Ошондуктан, мындан ары кандай иш жүрөрү белгисиз. Башка инвестор издейбизби же ушул эле ишканалар менен иштешебизби, муну убакыт көрсөтөт.

«Тоо кенчилер» ассоциациясынын жетекчиси Орозбек Дүйшеев Жерүй, Талдыбулак алтын кендерин иштетүү жакшылыктуу жүрбөй жаткандыгына тоо өнөр жайы боюнча саясаттын начардыгы себеп деп билет:

-Жерүй алтын кенин иштетүү тууралуу чечим 80-жылдары эле чыккан. Бирок, булардын баары ушул мезгилге чейин ишке киргизилбегенине тоо кендери боюнча мамлекеттик саясаттын жоктугу себеп болууда. Тоо өнөр жайы боюнча көзөмөл кыла турган бир да структура жок.

Орозбек Дүйшеевдин айтымында, чет элдик ишкерлер алтын кендерин ишке киргизүүгө эмес, аны иштетүү үчүн лицензия алууга көбүрөөк кызыкдар:

-Буга эң биринчиден коррупция күнөөлүү. Биргелешкен ишкана түздүк деп эле, чет элдик ишканаларды түзүшөт да, лицензия алууга аракет кылышат. Лицензия алган соң, акцияны сатууга аракет жасашат. Бул жерде акция роль ойноп жатат.

Байкоочулардын айтымында, дүйнөлүк базарда алтындын баасы кымбатташы менен Кыргызстандын алтын кендерине кызыккандар кайрадан көбөйдү. Алардын катарында «Оксус» компаниясы да Жерүй алтын кени үчүн катуу күрөшүүдө. Алардын өтүнүчү менен кыргыз өкмөтүнө «Оксус» компаниясынын ишин жакшылап териштирүүнү суранып, батыш өлкөлөрүнүн элчилери, эл аралык валюта фондунун жана Дүйнөлүк банктын өкүлдөрү кайрылгандыгы белгилүү.

Бирок Кыргыз өкмөтү Жерүй, Талдыбулак алтын кендерин иштетүү боюнча башка жаңы инвестор издөөгө киришүүдө. Ал эми башкы прокуратурага «Талас майн голд компани» ишканасынын ишмердүүлүгүн текшерүү тапшырылган.