Экономика

Ошко, Карасууга жана Жалалабадга Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан аркылуу келген темир жолду эсепке албаганда, Кыргызстан буктурмада калган өлкө болуп эсептелет. Башкача айтканда, Кыргызстан аркылуу дүйнөлүк маанидеги темир жол өтпөйт. Экономиканын өнүгүп-өсүшүнө бул терс таасирин тийгизүүдө. Экинчиден, өлкөнүн түндүгү менен түштүгүн бириктирген темир жолдун жоктугу да өнүп-өсүүгө тоскоол болуп келатат. Мына ушул кенемтени толтуруу максатында президент Аскар Акаев мындан 10 жыл мурда Балыкчыдан Каракече аркылуу Жалалабадга темир жол куруу боюнча демилге көтөргөн болчу. Ал тургай 1998-жылы 5-июнда Балыкчынын жанындагы Акөлөң айылынын тушунда Балыкчы-Кочкор-Каракече темир жол курулушунун президент Аскар Акаев катышкан ырасмий ачылышынын аземи өткөн. Бирок, өлкөнүн темир жол тармагын өнүктүрүү боюнча ал идея ишке ашпай келатат. Темир жолду ашар жолу менен куруу аракеттеринен да майнап чыккан жок.

Транспорт жана коммуникация министринин орун басары Айзат Ажикеевдин айтымында, 15-20 градус менен өрлөп-эңкейиштеп отуруп, тоо аралай кете турган жолду куруш үчүн эки туннель салыш керек. Кыргызстандын, Кытайдын жана Өзбекстандын ортосунда темир жолду куруу боюнча саясий чечим кабыл алынган. Алдын-ала эсептөөлөргө караганда, 256 чакырымга созула турган темир жолду курууга кеминде 600-700 млн. доллар каражат керек. Анча акчаны болсо Кыргызстан өз күчү менен таба албайт.

- Бул маселе жолдун татаалдыгына байланыштуу, - дейт Айзат Ажикеев. - Ошону эсепке алганда жана жолдун толук бүтүшүн кошкондо, менин эсебимде, ашып эле кетсе 700 млн. доллар керек. Ал эми инвестицияга келсек, ар ким өз мүмкүнчүлүгүн карайт. Албетте, Кытайдын экономикасы чоң, ошондуктан, Кытай чоң салым кошот го деген ойдомун. Жолдун техникалык-экономикалык негиздемеси түзүлүп бүткөндөн кийин канча каражат кетээри так аныкталат. Кытайдын адистери менен изилдеп көрдүк. Экономикалык жагынан алганда да, коопсуздугу боюнча да жолдун Торугарттан башталып, Арпа өрөөнүн кесип өтүп, Жалалабадга түшкөнү абдан ыңгайлуу деп чечилген. Кыргызстандын түштүк аймагын өнүктүрүүгө бул жакшы таасирин берет. Анткени Орусия жана Европа мамлекеттери Казакстандын аймагындагы «Достук» өткөөлүн эле карап отурбай, бул жол аркылуу Кытайга жана Түштүк-Чыгыш Азияга чыгууга жакшы мүмкүнчүлүк алмак. Жолду куруу боюнча саясий чечим кабыл алынган. Кытай тарап техникалык-экономикалык негиздемени даярдоодон мурдагы алдын-ала иштер деп коет, ошого 15 млн. юань (4 млн. АКШ долларын) бөлгөн.

Айзат Ажикеевдин айтымында, 188 чакырымды түзгөн жана курулушу болжолдонуп жаткан Балыкчы-Кочкор-Каракече темир жолун андан ары Арпага чейин алып барып, анан Жалалабад бекетине жеткирүү да пландалып жатат. Ал эми Каракечеден Арпага чейин салына турган темир жолдун узундугу - 156 чакырым.

- Каракече көмүр кенин өнүктүрүү - Кыргызстан үчүн башкы маселе. Бирок, башкы максат – түндүк аймактан башталган жолду түштүккө жеткирип, Жалалабад темир жолуна кошуу, - дейт Айзат Ажикеев. Анын айтымында, Кытай өкмөтү бул темир жолду куруу ишин 5 жылдык планына киргизген.

Кытайдын Кыргызстандагы толук ыйгарымдуу элчиси Хун Цзюин мырзанын айтымында, жолду куруудан мурда анын багытын – «Торугарт аркылуубу же Эркечтам аркылуу куруу керекпи?» деген эки варианттын бирин тандап алуу иши турат.

- Темир жолдун Торугарт аркылуу өткөнү Кыргызстан үчүн маанилүү. Кытай бул вариантка макул болгон. Өткөн жылы Кытай өкмөтү темир жолдун техникалык-экономикалык негиздемеси үчүн 4 млн. доллар өлчөмүндө грант берген. Адистер жакында өз сунуштарын айтат. Мен бул темир жолдун курулаарына ишенем, - дейт Кытайдын Кыргызстандагы толук ыйгарымдуу элчиси Хун Цзюин мырза.

Кыргыз темир жол башкармалыгынын жетекчиси, Жогорку Кеңештин депутаты Иса Өмүркуловдун айтымында, Кыргызстанды, Кытайды жана Өзбекстанды байланыштыра турган темир жол курулса, ал өлкөнүн өнүгүп-өсүшүнө чоң пайда алып келмек.

- Бул жол салынса жакшы болмок, - дейт Иса Өмүркулов. – Анткени, Кыргызстан аркылуу бир да транзиттик темир жол өтпөйт. Ушул өңүттөн алганда, Кытай Эл Республикасына жана Түштүк-Чыгыш Азия мамлекеттерине каттоого, деңизге чыгууга жол ачылмак. Кытайдын товарларын кайра Европага ташыганга да чоң түрткү болмок. Торугарттан Каракечеге темир жол тартсак, ошондо өлкөнүн ичинде темир жол менен толук катташууга да мүмкүнчүлүк түзүлмөк. Каракечеден башталган жол Жумгалдын этеги менен Акталаага өтөт. Акталаадан Торугартка барат да, андан Өзгөнгө түшөт. Өзгөндөн Карасууга жана Жалалабадга, андан Анжиянга чыгат.

: Быйыл себилген эгиндин аянты 620 миң гектарды түзүп, өткөн жылга салыштырмалуу 43 миң гектарга аз. Анын ичинде буудайдын аянты 62 миң гектарга азайтылган. Бирок буга карабай айыл, суу чарба жана кайра иштетүүчү өнөр жай министри Александр Костюк “быйыл Кыргызстандын эли нандан өксү болбойт” деп ишендирди:

- Кылкандуу дан эгиндеринин аянты кийинки жылдары бир топ көбөйүп кеткен. Былтыр дан арбын өндүрүлгөнүнө жана сырттан келген дан көп болгонуна байланыштуу баа төмөндөп кеткен. Ошол себептен улам дыйкандар пайдалуу техникалык өсүмдүктөрдү көбүрөөк сээп жатышат. Бирок өткөн жылга салыштырмалуу дан эгиндери 130-150 миң тоннага аз болгону менен, 1 млн. 200 миң тоннадан кемибеген сапаттуу буудай өндүрүлөт. Андан тышкары, мамлекеттик резерде 80 миң тонна эгин бар. Ошон үчүн буудай боюнча да, ун боюнча да базар стабилдүү болот.

Министр эгиндин дүң жыйымынын көп болушун түшүмдүүлүктүн жогору болуп жатканы менен негиздейт. Азыр өлкөдө эгин жыйноо кызуу жүрүп жатат. Министрликтен алынган маалыматтарга караганда, 31-июлга карата жалпы эгиндин төрттөн бири жыйналып алынды.

- Алгачкы алынган маалыматтарды карап чыктык. Дан эгиндеринин түшүмдүүлүгү 2-2,3 центнерге жогору болуп жатат, - дейт Александр Костюк. “Азык дан жетиштүү” деп эсептеген өкмөт “мамлекеттик резервдеги эгиндин бир бөлүгүн сатып жиберсемби” деп олку-солку болуп турган кези. 31-июлдагы өкмөт жыйынында премьер-министр Николай Танаев Украина менен Молдова “эгин сатып алам” деп кайрылганын айтты. Ал тиешелүү министрликтерге мамлекеттик резервден 40 миң тонна эгинди Украинага сатуу тууралуу ойлонуп көрүүнү тапшырды.

Өлкөдө эгин жетиштүү болгону менен, Кыргызстан баары бир Казакстандын эгининен баш тарта албайт. Анткени биздин эгиндин сапаты төмөн. Ал кесме жасаганга жарабастыгын айтышат.

- Илгери, Советтер Союзунун учурунда азыктык эгин сырттан келчү. Андан ун даярдаганда анын сапатын жакшыртыш үчүн биздин буудайды кошушчу. Азыр биздин ундун сапаты төмөндөп кетти. Буудайдын сапатын жакшы кылыш үчүн айдоо алдында жер семирткич бериш керек. Андан кийин кошумча азыктандырыш керек. Андан тышкары, дан өсүмдүктөрүнүн зыянкечтерине жана илдеттерине каршы күрөш жүргүзүш керек. Агротехникалык талаптарды сактаса биздин буудай бардыгына жарайт. Бирок биздин буудай макаронго жарабайт. Ага күчтүү сортторго кирген, клейковинасы көп Казакстандын буудайы керек, - дейт Айыл, суу чарба жана кайра иштетүүчү өнөр жай министрлигинин жооптуу кызматкери Жапарбек Смаилов.

Өткөн жылы чет өлкөдөн келген эгинди тыюу максатында жогорулатылган тариф киргизилгенде деле Бишкектин базарларында Казакстандын уну үзүлгөн жок. Тыюуга карабастан, аны ар кайсы жерден алып өтүп жатышты. Ошондуктан абалдан чыгуунун жолу бирөө эле - Кыргызстан Казакстан эккен сапатуу сортторду эге башташы керек. Жапарбек Смаиловдун айтымында, макарон жасаганга жарай турган бир жаңы сорт жакында өндүрүшкө киргизилди. Эми анын аянтын кеңейтүү зарыл.