Экономика

Үчүнчү жыл катар дүйнөлүк экономиканын өсүүсү солгундап барат жана анын ирделип кетерин ырастаган даана белгилер жок. Бирок, дүйнөлүк экономиканын локомотиви эсептелген Кошмо Штаттарында жана евромейкиндикке кирген өлкөлөрдүн дөө-шаасы Германияда айрым оң жылыштар бар экени байкалат. Ошол эле кезде АКШда жумушсуздук дале бийик деңгээлде калууда.

Introduction:
Август айынын башында АКШ өкмөтү жарыялаган маалыматтарга караганда, үстүбүздөгү жылдын экинчи кварталында Кошмо Штаттарынын экономикасы 2,4 процентке өскөн. Ички дүң продукциянын өсүүсүнө Ирак согушуна байланышкан аскерий чыгымдар да өз салымын кошкон. Деген менен, бул көрсөткүч Европа өлкөлөрүнүн өсүү ыраатына караганда жана АКШнын мурдакы кварталдардагы өсүүсүнөн бир кыйла жогору.

Бирок жумуш орундарынын саны кыскарууда. Май айында айыл чарба секторунан башка тармактардагы жумуш орундарынын саны 70 миңге, июнь айында дагы 30 миңге кыскарган. Мындай болгону менен, жумушсуздардын жалпы саны июлда июнь айына салыштырмалуу 0,2 процентке кыскарып, 6,2 процентти түздү. Эксперттер жумушсуздуктун кыскарышын адамдардын иш издөөдөөнү токтотуп, эмгек рыногун калтырып кетүүсү менен түшүндүрүшөт.

Ошол эле кезде АКШнын өнөр жайында эмгек өндүрүмдүүлүгү өсүп баратканын белгилей кетүүбүз шарт. Алсак, үстүбүздөгү жылдын экинчи кварталында ички дүң продукциянын өсүүсү бүтүндөй эмгек өндүрүмдүүлүгүнө байланыштуу болду.

Лондондогу “Номура Инвестмент” банкынын талдоочусу Колин Ашер акыркы кездерде менчик ширкеттер капиталды өндүрүшкө көп сала баштаганына көңүл бурат:

- Биринчиден, экинчи кварталда капиталдык чыгымдардын көбөйүүсү, экономикадагы оң жылышты күбөлөйт. Экинчиден, ички дүй продукция жөнүндөгү маалымат соңку кварталда кампалардагы товарлардын кору кыскара баштаганын тастыктайт.

Кампалардагы товардын азайуусу ишканаларды өндүрүштү кеңейтүүгө түртөт.

Европа Союзунун экономикасында дагы аз да болбосо оң жылыштар байкалды. Ушундан улам, евромейкиндикке кирген 12 өлкөнүн экономикасы үстүбүздөгү жылдын аягында баштагы калыбына келе баштайт дейт Париждик эксперт Лауренс Буне айым:

- Эл аралык экономикада алты ай мурда Иракка каршы согуш башталган кездегидей илең-салаң абал жок жана маалыматтар АКШнын экономикасы кайрадан өсө баштай турганын ырастайт. Биз ошондуктан 2003-жылдын аягына барып евромейкиндик бутуна тура баштайт деген ишеничтебиз.

Лауренс Буне айым Экономикалык кызматташуу жана өнүгүү уюмунун экономисти.

Германиянын экономикалык изилдөөлөр институту ( IFO) да жакында жетекчи-бизнесмендер арасындагы сурамжылоонун негизинде, мурдакы прогнозуна түзөтүү киргизип, Германиянын экономикасы келерки жылы 1,7 процентке өсөт деп билдирди. Мурда өсүү 1,5 процент болот деп мерчемдеген болчу.

Дагы бир маанилүү индикатор - керектөөчүлөрдүн ишеними жөнүндөгү көрсөткүч да евромейкиндикте салыштырмалуу бийик. Европа борбордук банкы да, көптөгөн сындоолорго жооп кылып, карыз үчүн төлөнчү кайтарымды акыркы сегиз айда 1,25 процентке төмөндөттү. Бул ишканалар менен инвесторлор банктан алчу кредитти арзандатып, экономиканын жандануусун ылдамдатат.

Мындай оң жылыштарга карабай, талдоочулар экономикадагы жалпы жагдайга канааттандырарлык эмес деп баалашат. Анын себебин Лауренс Буне айым мындайча түшүндүрөт:

- Бул кандайдыр бир деңгээлде эл аралык чөйрөгө: АКШ күтүлгөндөй ылдам кубатына кирбегенине жана евромейкиндикте керектөө дымыган абалда турганына байланыштуу. Бул жагдай инвестициянын өсүшүнө өбөлгө түзбөйт.

Евроакчанынын долларга салыштырмалуу кубаттануусу да евромейкиндиктеги өлкөлөрдүн экономикалык өсүүсүнө кедерги болууда. Анткени, Европа монетардык союзуна кирген өлкөлөрдүн товарларынын баасы кымбаттап, аны сатууга тоскоол болууда.

Мындан 15-20 жыл мурун, Кыргызстан «Борбор Азиянын кочегары» атыгып турганда, ал жылына 3,5 млн. тонна көмүр казчу. Анын 60% Өзбекстан менен Казакстанга кетчү. Кыргызстандын түндүгү Карагандыдан көмүр ташыганы менен, түштүк өзүнүн көмүрүн Өзбекстанга, ал тургай Казакстандын Чымкент, Кызылордо шаарларына чейин жөнөтүп турган. Азыр кошуна өлкөлөр биздин көмүрдөн баш тартып, алыс болсо да өз шахталарынан көмүр алышат же анын ордуна газ колдонушат. Натыйжада Кыргызстандын көмүр казган ишканалары мурда казылган көмүрдүн үчтөн бирин да бербейт. Кошуна өлкөлөр биздин көмүрдөн баш тартканы аз келгенсип, өзүбүздүн керектөөчүлөрдүн бир даары да электр энергиясын пайдаланууга өткөн.

- Азыркы күнү Ташкөмүрдө, Сүлүктүдө жана Кызылкыяда 100 миң тонна көмүр жатат. Аны саткыдай базар жок. Башкасын айтпаганда да, көмүр кенине жакын жайгашкан Ташкөмүрдүн өзүндөгү жана Көкжаңгактагы кээ бир мектептер, ооруканалар электр энергиясын пайдаланууга өтүп алышкан. Бул «баарын электр энергиясына өткөрөбүз» деген өкмөттүн саясатынын туура эместигинен келип чыккан, - дейт «Көмүр» мамлекеттик ишканасынын башкы директору Картайбек Муканбетов. Электр энергиясына өтүү саясаты анын тарифи төмөн кезде иштелип чыккан. Турмуш анын каталыгын көрсөттү.

- Электр энергиясынын жылуулугу көмүрдүн жылуулугуна караганда эки эсе кымбат. Аны түшүнгөн жеке менчик ишканалар жана жеке адамдар көмүргө өтүштү. Бирок бюджеттен каржыланган ооруканалар, мектептер электр энергиясын пайдаланган бойдон калып жатышат. Анткени алар өздөрү төлөшпөйт. Акча өкмөттүн чөнтөгүнөн чыгат. Алар жеке менчик болгондо, эчак өтүшмөк, - дейт Картайбек Муканбетов. Электр энергиясына өтпөй, көмүр пайдаланган мамлекеттик мекемелердин болсо акчасы жок. Жадагалса жылына 700 миң тонна көмүр жаккан Бишкектин жылуулук борбору да «Кыргызэнерго» бөлүнгөндөн кийин каражатсыз калды. Кыш жакын калганда өкмөт «буларга көмүр бер» деп бердиртет. Бирок алар акчасын өз убагында бербей, көпкө сүйрөшөт. Акча түшпөгөндөн кийин, көмүр казган ишканалар салыкты өз убагында төлөй алышпайт. Салык органдары болсо «убагында салык төлөбөйсүң» деп аларды айыпка жыгат.

- Жумгал районунун салык инспекциясынын маалымат кагазынан бир маалымат келтирейин. 1-августка карата «Акулактын» жалпысынан 8 млн. 530 миң сом карызы бар. Анда салыктын өзү 3 млн. 22 миң сом эле. Калганынын баары айыппул, - дейт Картайбек Муканбетов. Ал электр энергиясын уурдап жагуу көмүр өнөр жайына түздөн-түз таасир берээрин айтат.

- Дагы бир фактор - электр энергиясын уурдоо. Ошон үчүн электр энергиясынын жоготуулары 43-45% чейин чыгып жатат. Каракечеге бара жаткан жолдо «Дыйкан» деген кыштак бар. Көмүрдүн түбүндө. Эртең менен карасаң көпчүлүк үйдөн түтүн чыкпайт. Бардыгы электр энергиясын колдонушат. Электр энергиясынын жоготуулары - мамлекеттик чоң маселе. Анын артында көмүр өнөр жайынын келечеги турат, - дейт Картайбек Муканбетов.

Ал «эгерде мамлекеттик мекемелер кайрадан көмүргө өткөрүлсө, электр энергиясын уурдоого тыюу салынса жана бюджеттик мекемелер убагында каржыланып, алар алган көмүрү үчүн акчаны дароо берип турушса, көмүр өнөр жайынын абалы оңолуп кетер эле» деген ойдо.