Экономика

Көп жылдан бери быйыл биринчи жолу Токтогул суу сактагычына нормадагы 19,5 млрд. куб. метр суу толду. «Электр станциялары» акционердик коомунун жооптуу кызматкери Алексей Зыряновдун айтымында, жыл жаанчыл болду. Ошондуктан Өзбекстан менен Казакстан сугат үчүн Кыргызстандан жылдагыдай көп суу алган жок. Натыйжада, Токтогул суу сактагычы өзүнүн эң жогорку чегине жете толду.

Токтогул ГЭСи каскадынын башкы инженери Темирлан Биримкулов Токтогул суу сактагычындагы абал көзөмөлдөн чыгалек жана сууну бекер кое бергидей кырдаал түзүлө элек дейт.

Бирок, энергетиктерден айырмаланып, көз карандысыз талдоочулар суунун көп топтолушуна Токтогул ГЭСи өндүрүп чыгарган электр энергияны коңшу мамлекеттер жылдагыдан аз сатып алганы себеп болду дешүүдө. Аны фактылар да бекемдеп турат. Мисалы, өткөн жылдын 9 айында Өзбекстан Кыргызстандан 500 млн. кВт/саат электр энергиясын алган. Быйылкы жылдын 6 айында болсо араң 49,4 млн. кВт/саат, же дээрлик 10 эсе аз электр энергиясын алды. Жыл өткөн сайын бир эле Өзбекстан эмес, башка мамлекеттерге да электр энергиясы аз сатылууда. Энергетика боюнча мамлекеттик комиссиянын төрагасы Уларбек Матеев да ал маалыматты мындай деп бышыктайт:

- Эки жыл мурда 3,4 млрд. кВт/саат, бир жыл мурда 2,2 млрд. кВт/саат электр энергиясын сатканбыз. Быйыл болсо болсо 1,7 млрд. кВт/саат электр энергиясын экспорттогону турабыз. Бирок, экспорттун аткарылышы аба ырайына жараша болот, анткени быйыл суу көп, - дейт Уларбек Матеев.

Электр энергиясын сатып алгыла деген маселени кыргыз бийлигинин өкүлдөрү быйыл 9-10-июлда өткөн кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык комиссиянын отурумунда да ырасмий Ташкен алдына койду. Анткени, Өзбекстан ага чейин Токтогул суу сактагычынын суусун пайдалануу жана ага жараша электр энергиясын сатып алуу боюнча Кыргызстан менен келишимге кол койбой келген. Өкмөттөр аралык комиссиянын жыйынынан кийин вице-премьер-министр Базарбай Мамбетов маселенин олутуулугун мындай баалаган:

- Быйыл Өзбекстан менен Казакстан суунун көптүгүнө карап, «быйыл биздин сугатка мурдагы көлөмдөгүдөй суунун кереги жок жана электр энергиясын да аз сатып алабыз деп, биз менен жолукканга чейин келишимге кол койбой келишкен.

Электр энергиясын сатып алуу боюнча Өзбекстан менен тийиштүү протоколго, Казакстан менен келишимге кол коюлганы менен Кыргызстандын суу-энергетика тармагындагы абал оор бойдон калууда. Америка Кошмо Штаттарынын эл аралык өнүктүрүү агенттигинин талдоочуларынын айтымында, Токтогул суу сактыгычында суунун адаттан тыш көп топтолушу Кыргызстандагы ГЭСтер жай айларында өндүрүп чыккан электр энергияны сатуу боюнча мамлекеттер аралык жакшы келишимдердин жоктугун жана Нарын-Сырдарыя суусун майнаптуу пайдалануу боюнча Борбор Азия республикалары ортосунда ымала-ырктын жоктугунан кабар берет. Токтогул суу сактагычында топтолгон сууну электр энергиясын өндүрүүгө пайдаланбай, бекер агызып жиберүү электр энергиясынан пайда көрөм деген Кыргызстандын абалын оорлотот дешет талдоочулар.

Үстүбүздөгү жылдын 31-мартында өткөн Коопсуздук кеңешинде айтылган маалыматтарга караганда, өткөн жылы өндүрүлгөн электр энергиянын 36% дайынсыз жок болот. Ал эми сатылган электр энергиянын 80%нын гана акысы алынган. Бирок анын 26 % гана нак акча түрүндө төлөнүп, калганы товар түрүндө берилген. Ошол себептен энергетика компанияларынын бардыгы өткөн жылды чыгаша менен жыйынтыкташкан.

Жогорку Кеңештин депутаты Жаныш Рустенбеков Кыргызстан энергетика тармагы туташ кризиске учураганын белгилеп, анын себеби катары Бишкек ТЭЦи үчүн Казакстандан көмүр, Өзбекстандан газ сатып алуу боюнча, анын ордуна Токтогул суу сактагычындагы сууну режим менен коңшуларга берип, электр энергиясын сатуу жөнүндөгү келишим үч мамлекеттеги бир ууч адамдарга эле кызмат кылып жатканын айтат:

- Мамлекеттер аралык келишим 5-6 адамдын кызыкчылыгына эле иштеп жатат. Себеби ал келишим боюнча Бишкек ТЭЦине Өзбекстандан газды да, Казакстандан көмүрдү да өтө кымбат сатып алып жатабыз. Электр энергиясын да 1-1,5 центтен баалап, коңшуларга кымбат сатып жатабыз.

Жаныш Рустенбековдун пикиринде, Кыргызстан электр энергиянын баасын Орусияга 1 центтен эмес, 0,3 центтен сунуш кылып сата баштаганда, Токтогул суу сактагычында азыркыдай көлөмдөгү суу топтолмок эмес:

- Орустар «силер суу сактагычка 19 млрд. куб. метр суу толгондо аны бекер кое бересиңер. Андан көрө ал сууну иштетип, алган электр энергияны бизге 0,3 центтен саткыла, биз анын акчасын нак төлөп беребиз» дешүүдө. Биздин бийлик мындай сунушту кабыл албай жатат. Менимче, ушинтип, электр энергияны саталбай отурганыбыз бийликтин кризисин билдирет, - дейт депутат Жаныш Рустенбеков.

Талдоочулардын айтымында, Европа Биримдигинде келээрки жылы Ирландия менен тизгин талаша атаандашчу дагы бир “экономикалык жолборс” пайда болот. Ал мурдакы советтик республика - Литва.

Лондондо жайгашкан өтө кадыр-барктуу “The Economist Intelligence Unit” изилдөө борборунун маалыматы боюнча, үстүбүздөгү жылы Литванын орточо экономикалык өсүүсү 7 процентке жакын, келээрки жылы 6 проценттин чегинде болот.

2003-жылдын биринчи квараталында Литванын ички дүң өндүрүшү 9,4 процентке өскөн. Инфляция жокко эсе. Бюджеттин тартыштыгы ички дүң продукциянын 3 процентинен аз.

Мындай жетишкендиктерди баалаган Британиянын “Экономист” журналы өткөн айда Литваны “Балтиканын жолборсу” деп атаган.

Дүйнөлүк экономика таскагынан тайып, Европадагы эң бакубат өлкө-Германиянын экономикасы жер өбөктөп, ал эми Ирландияда ички дүң продукция араң 0,8 процентке өсүп турган чакта, Литванын 9 проценттик арышы жабыла суктанчу көрсөткүч.

Ырас, табигый байлыктары чектелүү Литвадада алиге жумушсуздуктун деңгээли жогору: 10 процентти түзөт. Бирок, соңку кезде өлкөдөгү жумушсуздардын саны азайып барат.

Вильнюс шаарындагы “Ханзабанктын” талдоочусу Видмантас Саферис Литванын экономикалык ийгилигин кредиттин арзандашы жана инвестициянын өсүшү менен байланыштырат:

- Литва үчүн тышкы чөйрөнүн, өзгөчө монетардык жагдайдын өзгөрүүсү пайдалуу болду. Литва арзан кредитке маашыр боло алат. Бул жагдай өлкө экономикасынын өсүүсүнө жардамдашууда.

Экономиканы былгыган абалынан козголтуу үчүн АКШнын Федералдык банкы менен Европанын Борбордук банкы карыздар үчүн төлөнчү борчтун өлчөмүн кескин кыскартышкан. Алардын артынан эле улуттук акчасын еврого чегерген Литва да банктык кредиттин акысын азайткан.

Бул өз кезегинде чет элдик жана жергиликтүү ишкерлердин экономиканы инвестициялоосуна ыңгайлуу шарттарды түзгөн.

“The Economist Intelligence Unit” борборунун эксперти Анна Уолкер айым Литванын экономикасы үчүн евронун кымбатташы жана Мазейкиай мунай иштетүү ишканасына Россиядан кара майдын көп ташылып келе баштаганы да кошумча болду дейт.

Россиянын “Юкос” компаниясы Мазейкиай ишканасын жакында америкалыктардын “Williams International” шаркетинен сатып алган.

Соңку мезгилде Литвадан мунайды Европа өлкөлөрүнө евроакча менен сатуу өскөн. Буга катар, Анна Уолкер белгилегендей, Россиядан мунай доллар менен арзан сатып алынган жана алынууда:

- Арийне, “Юкос” Мазейкиай ишканасын АКШнын ““Williams” компаниясынан сатып алгандан бер, кара майдын туруктуу ташылып калганы алар үчүн пайдалуу болду. Кара май менен туруктуу камсыздоо мунайды экспорттоону жакшыртты. Өткөн жылы экспорт кескин көбөйдү. Ички керектөө да ылдам өстү.

Экспорттун өсүүсү казынага түшкөн салыктын көлөмүн көбөйткөн. Фискалдык органдар да акыркы жылдары салык чогултууну жакшыртып, анын негизинде, бюджеттик тартыштык азайтылган.
Кирешенин өсүшү элдин керектөөсүн жогорулатып, жергиликтүү жана чет элдик инвестициянын өсүшүнө жана өндүрүштүн кенейишине түрткү берген.
Инвестициянын өсүшүнө келээрки жылы Литванын Евросоюзга өтүшү да өбөлгө болгонун айтпай кетүүгө болбойт.