Экономика

Мындан 15-20 жыл мурун, Кыргызстан «Борбор Азиянын кочегары» атыгып турганда, ал жылына 3,5 млн. тонна көмүр казчу. Анын 60% Өзбекстан менен Казакстанга кетчү. Кыргызстандын түндүгү Карагандыдан көмүр ташыганы менен, түштүк өзүнүн көмүрүн Өзбекстанга, ал тургай Казакстандын Чымкент, Кызылордо шаарларына чейин жөнөтүп турган. Азыр кошуна өлкөлөр биздин көмүрдөн баш тартып, алыс болсо да өз шахталарынан көмүр алышат же анын ордуна газ колдонушат. Натыйжада Кыргызстандын көмүр казган ишканалары мурда казылган көмүрдүн үчтөн бирин да бербейт. Кошуна өлкөлөр биздин көмүрдөн баш тартканы аз келгенсип, өзүбүздүн керектөөчүлөрдүн бир даары да электр энергиясын пайдаланууга өткөн.

- Азыркы күнү Ташкөмүрдө, Сүлүктүдө жана Кызылкыяда 100 миң тонна көмүр жатат. Аны саткыдай базар жок. Башкасын айтпаганда да, көмүр кенине жакын жайгашкан Ташкөмүрдүн өзүндөгү жана Көкжаңгактагы кээ бир мектептер, ооруканалар электр энергиясын пайдаланууга өтүп алышкан. Бул «баарын электр энергиясына өткөрөбүз» деген өкмөттүн саясатынын туура эместигинен келип чыккан, - дейт «Көмүр» мамлекеттик ишканасынын башкы директору Картайбек Муканбетов. Электр энергиясына өтүү саясаты анын тарифи төмөн кезде иштелип чыккан. Турмуш анын каталыгын көрсөттү.

- Электр энергиясынын жылуулугу көмүрдүн жылуулугуна караганда эки эсе кымбат. Аны түшүнгөн жеке менчик ишканалар жана жеке адамдар көмүргө өтүштү. Бирок бюджеттен каржыланган ооруканалар, мектептер электр энергиясын пайдаланган бойдон калып жатышат. Анткени алар өздөрү төлөшпөйт. Акча өкмөттүн чөнтөгүнөн чыгат. Алар жеке менчик болгондо, эчак өтүшмөк, - дейт Картайбек Муканбетов. Электр энергиясына өтпөй, көмүр пайдаланган мамлекеттик мекемелердин болсо акчасы жок. Жадагалса жылына 700 миң тонна көмүр жаккан Бишкектин жылуулук борбору да «Кыргызэнерго» бөлүнгөндөн кийин каражатсыз калды. Кыш жакын калганда өкмөт «буларга көмүр бер» деп бердиртет. Бирок алар акчасын өз убагында бербей, көпкө сүйрөшөт. Акча түшпөгөндөн кийин, көмүр казган ишканалар салыкты өз убагында төлөй алышпайт. Салык органдары болсо «убагында салык төлөбөйсүң» деп аларды айыпка жыгат.

- Жумгал районунун салык инспекциясынын маалымат кагазынан бир маалымат келтирейин. 1-августка карата «Акулактын» жалпысынан 8 млн. 530 миң сом карызы бар. Анда салыктын өзү 3 млн. 22 миң сом эле. Калганынын баары айыппул, - дейт Картайбек Муканбетов. Ал электр энергиясын уурдап жагуу көмүр өнөр жайына түздөн-түз таасир берээрин айтат.

- Дагы бир фактор - электр энергиясын уурдоо. Ошон үчүн электр энергиясынын жоготуулары 43-45% чейин чыгып жатат. Каракечеге бара жаткан жолдо «Дыйкан» деген кыштак бар. Көмүрдүн түбүндө. Эртең менен карасаң көпчүлүк үйдөн түтүн чыкпайт. Бардыгы электр энергиясын колдонушат. Электр энергиясынын жоготуулары - мамлекеттик чоң маселе. Анын артында көмүр өнөр жайынын келечеги турат, - дейт Картайбек Муканбетов.

Ал «эгерде мамлекеттик мекемелер кайрадан көмүргө өткөрүлсө, электр энергиясын уурдоого тыюу салынса жана бюджеттик мекемелер убагында каржыланып, алар алган көмүрү үчүн акчаны дароо берип турушса, көмүр өнөр жайынын абалы оңолуп кетер эле» деген ойдо.

“Электр станциялары” акционердик коомунан алынган маалыматка караганда бул акция 11–августта өлкөнүн Ош жана Баткен областарын тейлеген “Ошэлектр” энергия бөлүштүрүүчү компаниясынан башталат.

- Анткени бизге “Ошэлектр” төлөбөй жатат. Электр энергия үчүн ал бизге 470 млн. сом карыз. Бере турган каражаттын болгону 6% акча түрүндө төлөйт,- деди “Электр станциялары” акционердик коомунун сатып өткөрүү бөлүмүнүн башчысы Светлана Ефименко. Анын айтымында, аталган акционердик коомго 4 бөлүштүрүүчү компания биригип 1 млрд 631 млн. сом карыз.

Эгер башка компаниялар карыздарын жойбосо, мындай акция аларга карата да жасалат. Светлана Ефименко акча төлөбөгөн электр пайлалануучулардын энергиясын кесип салуу тууралуу көрсөтмө өйдө жактан болгонун белгилейт. Чынында эле мындан 10 күндөй мурда коопсуздук кеңештин чечимине байланыштуу өкмөт жыйыны болуп, анда премьер-министр Николай Танаев электр энергия акысын төлөбөгөндөргө каршы аеосуз күрөш жүргүзүү тууралуу айткан болчу. Бирок ал төлөгөндөргө тийбей, төлөбөгөндөрдүн гана электр зымы кыркыла тургандыгын билдирген. “Электр станциялары” акционердик коому “биз бөлүштүрүү компаниялар канча төлөбөсө, ошончо көлөмдө бербей коебуз, кимди өчүрүп, кимди калтырарын алар өздөрү билишсин” дейт.

“Ошэлектр” энергия бөлүштүрүүчү компаниясына кайрылганыбызда анын жетекчиси Курманбек Укулов “Электр станциялары” акционердик коомунан андай каттын келгенин ырастады. Анын айтымында, ошондой эле кат “Улуттук электр тармак” акционердик коомунан да келген. “Улуттук электр тармактын” жетекчиси Бакирдин Сартказиев чектөө 25-августтан башталарын билдирген. “Ошэлектрдин” баш директору Курманбек Укуловдун айтуусу боюнча, эки ишкананын ортосундагы келишим боюнча “Электр станциялары” акционердик коомунун мындай чектөө киргизүүгө акысы бар. Бирок төлөбөгөндөр өчүрүлүп, төлөгөндөр калат деген бекер сөз.

- Эгерде 100 мегаватт берип жатсак, 30 мегаватын беребиз, 70 мегаватын бербейбиз деп жатышат. Ошол 30 мегаватын төлөгөндөргө жеткирип, төлөбөгөндөргө бербегиле деп айтып жатышат. Теория боюнча ошондой кылса болот. Практика жүзүндө ал мүмкүн эмес. Менде 320 миң абонент болсо, анын 20 миңи төлөп, 300 миңи төлөбөсө, анын баарын бир күндө өчүрүп чыгышым керек. Мен анын ар бирин бир күндө столбадан кыркып чыга албайм да, - дейт Курманбек Укулов.

Анын айтымында, компания «Электр станциялары» жана «Улуттук электр тармак» акционердик коомуна биригип 1 млрд сомдой бересе. Бирок анын элде ошондой эле аласасы бар. Эл болсо акчасы жогунан төлөй албай жатат. 11-августка чейин төлөбөгөңдөрдүн электр өткөргүчтөрүн кыркып салуу техникалык жактан да мүмкүн эмес.

- Өчүрүү иштерин жасаган адамдар биздин штатта каралган эмес. Бир монтер бир күндө 10 абонентти өчүрүшү мүмкүн. 300 миң абонентти өчүрүш үчүн 30 миң адамдан турган армия кармашым керек. Менин техникалык персоналым 1 миңдин тегерегинде эле. Бул практикалык жактан мүмкүн эмес кадам, - деди Курманбек Укулов.

Ошентип жакында убагында акча төлөп жаткан пайдалануучулар да электр энергиясыз калат. Алардын жазыгы-төлөбөгөн адамдар менен бир айылда жашап калганы.