Экономика

Сом 1993-жылдын 10-майында Кыргызстандын улуттук валютасы катары киргизилген болчу. СССР кулагандан кийин, анын ордуна пайда болгон көз карандысыз мамлекеттер мурдагы Союздун валютасы - рублди жалпы валюта кылып алабыз деп, бирок анын туруктуулугун камсыз кыла алышкан эмес. Ар бир мамлекет өз алдынча экономикалык саясат жүргүзүп, финансылык жана макроэкономикалык турукташууга жетише албай коюшкан. Сомдун киргизилиши ушундай себептерге байланыштуу болгон. Мисалы, 1992-жылы инфляция 800%, 1993-жылы 1400% түзгөн.

КМШ өлкөлөрүнүн ичинен Кыргызстан улуттук валютаны биринчилерден болуп киргизген. Бул өз учурунда кошуна мамлекеттердин түшүнбөстүгүн жана каршылыгын жаратканы маалым. Мезгил кыргыз жетекчилигинин чечими туура болгонун көрсөттү. Кийин Кыргызстанды сындаган өлкөлөрдүн бааары өз валюталарын киргизүүгө аргасыз болушту. Азыр, Улуттук Банктын төрагасы Улан Сарбановдун айтымында, өлкөдө инфляция толук ооздукталды. Былтыр ал болгонү 2,3% түздү. Өлкөдө макроэкономикалык жана финансылык турукташуунун белгилери бар. Азыр Улуттук Банктын валюталык резерви 328 млн. долларды түзөт. Улуттук Валютанын туруктуулугу башында чет өлкөлүк кредиттердин эсебинен кармалганы эч кимге жашыруун эмес. Бирок Улан Сарбанов акыркы кезде сомдун туруктуулугун камсыз кылууда чет өлкөлүк кредиттердин ролу азайып баратканын белгилейт:

- Сомго финансылык жардам берүү азайып баратат. Сомго кандай финансылык жардам берилет? Биз өлкөнүн ичиндеги жана чет өлкөлөрдүн валюта рыногундагы абалга такай көз салып турабыз. Эгерде валюталык рыноктогу абал фундаменталдык экономикалык көрсөткүчтөргө туура келбесе, биз кандайдыр-бир чара көрөбүз.

Сом туруктуу валюта болгону менен, Кыргызстанда ири суммадагы соода-сатыктын баары доллар менен жүргүзүлүп келет. Акча сактаганда да Кыргызстандын калкы доллар менен сактайт. «Сом эч качан эл ишенген күчтүү валюта боло албайт. Күчтүү валюта болбогондон кийин экономиканын оӈолушу кыйын. Ошол себептен улам Кыргызстан долларга же башка бир эл ишенген туруктуу валютага өтүп алса жакшы болот эле» деген пикирлер да айтылып жүрөт. Президент Аскар Акаевдин кеӈешчиси Марек Домбровский да «Комплекстүү өнүгүүнүн негиздери» аттуу программа даярдалып жатканда ушундай сунуш киргизгени маалым. Бул сунушка Улан Сарбанов:

- Эмне үчүн дүйнөдөгү өлкөлөр өз валютасынан баш тартып, долларга өтүшөт? Алар ошону менен белгисиз жагдайларды азайткылары келишет. Эгерде долларга өтүп, ошону менен белгисиз жагдайларды азайта алсак, биз ошого барышыбыз керек. Менин оюмча, ал бизде башка факторлордун негизинде келип чыгып жатат, – деп, анын себеби катары административдик реформадагы кыйынчылыктарды атап өттү.

Улан Сарбанов алдыдагы юбилейлик даталарга карата Улуттук Банк «Кыргыз мамлекеттүлүгүнүн түпкү уюткусу» жана «Улуттук валютага 10 жыл» деген 2 монета чыгаргандыгын маалымдады. 10-майда сомдун 10 жылдыгына карата эл аралык конференция өткөрүлөт. 12-13-майда болсо КМШнын 7 жакыр өлкөсүнүн каржы секторунун проблемаларына байланыштуу дагы бир эл аралык семинар болот.

Программанын аткарылышы тууралуу эларалык валюта корунун жалпы пикири кандай экени азырынча белгисиз. Ал аны 8-майда текшерүү аяктагандан кийин билдирет. Ал эми өкмөт менен финансы министрлиги азырынча иш жакшы жүрүп жатат деген ойдо. Кыйынчылык менен болсо да алар эларалык валюта корунун маанилүү талаптары деп эсептелген айыл чарба продукцияларына кошулган наркка салыкты жана кыймылсыз мүлк салыгын киргизүүнү ишке ашырышты. Каржы министринин маалыматы боюнча, макроэкономикалык көрсөткүчтөр да өз жайында.

«Респубикалык бюжеттин тартыштыгы 45 млн. сомду түздү. Тышкы булактардан каржыланып жаткан мамлекеттик инвестициялар программасын эске алганда дефицит 483 млн. сом болду. Процент менен алганда бул - ички дуң продуктынын 3,5%. Принцибинде бизге бекитилип берилген дефициттен ашкан жокпуз. Бул эларалык валюта корунун меморандумунда белгиленген чекке да туура келет» - деди Болот Абилдаев өкмот жыйынында 1-кварталдын жыйынтыгы тууралуу маалымат берип жатып.

Анткен менен өкмөттү кыйнаган энергия секторундагы абал. Эларалык валюта кору февраль айында келип кеткенде электрэнергия тармагынын финансылык абалы өтө начар экендигин белгилеп, аны оңдоо үчүн программага тармактын квазифискалдык дефицити деген жаңы көрсөткүч киргизген болчу. Аны маанилүү деп эсептелген көрсөткүчтөрдүн катарына кошкон.

«Бардык маселе ушул жерде болот. Ал түздөн-түз бюжет, макроэкономикалык көрсөткүчтөр, салык саясаты менен байланыштырылат. Ушул жерден кармалып калышыбыз мүмкүн. Бул меморандумдун 3 жылдык программанын аткарылышына түздөн-түз коркунуч түзөт. Николай Тимофеевич, тарифтерди көтөрүү жана жоготууларды кыскартуу жаатында чоң милдеттенмелерди албоо зарыл», - деди Болот Абилдаев ошол эле өкмөт жыйынында премьер-министр Николай Танаевге кайрылып.

Мурда эле кыргыз өкмөтү эларалык валюта корунун сөзүн эки кылган эмес. Азыр болсо андан бетер. Анткени эларалык валюта корунун прогаммасынын аткарылышына жараша Париж клубу Кыргызстандын тышкы карызын кечүү маселесин карайт. Кечириле турган карыз болсо аз эмес - 449 млн. доллар.

Бизге белгилүү болгон маалыматтарга карганда, эларалык валюта корунун азыркы миссиясы 3 маселе боюнча кыргыз өкмөтү менен макул эмес. Эгиндин көп өндүрүлгөнүнө бйланыштуу өткөн жылы өкмөт дан азыктарына жогорулатылган импорттук тариф киргизген болчу. Өкмөттүн бул чечимин эл түшүнүүчүлүк менен кабыл алган.Эларалык валюта кору болсо аны жоюуну сунуш кылып жатат. Ошондой эле атамекен товар өндүрүүчүлөрүн коргоо максатында жакында эле дүйнөлүк соода уюмуна кирбеген өлкөлөр үчүн тамекинин импортуна да тариф көтөрүлгөн болчу. Эларалык валюта кору аны да алып салууну талап кылат. Өкмөт эми туристтик фирмаларга лицензия киргизүүнү көздөп жаткан. Буга туристтик фирмалардын көпчүлүгү каршы. Ага миссия да каршы болуп жатат деген кабар бар. Ошентип бул маселе өзүнөн өзү чечиле турган өңдөнүп калды.