Экономика

Жалпы европалык акча – евро АКШнын дүйнөдөгү кубатынын символу эсептелген доллар менен теңме тең таймашуучу валютага айланды.
Евро 1999-жылдын январь айында адеп колдонууга киргизилгенден кийин жоготкон кубатын кайра калыбына келтирди. Азыр 1 евронун куну орточо алганда 1 доллар 15 центке барабар. Бул евро алгач соодага чыккандан 3 центке арзан.
Натыйжада, “The New York Times” гезити жазгандай, евро инвесторлор менен өкмөттөр үчүн ишенимдүү акчага айланып, Азиянын кээ бир өлкөлөрү мамлекеттик баалуу кагаздардын наркын евро менен баалап чыгара баштады.

Эксперттердин айтымында, Кошмо Штаттарынын бюджетинде тартыштык өсүп жаткан шартта, евродо 4 жылдан ашык убакыттан кийин жеткен ордун долларга бербей сактап калуу мүмкүндүгү бар.
Бирок, дүйнөнүн экономикасы өнүккөн өлкөлөрүнүн 2003-жылдын 1-чи кварталдагы өсүшү жөнүндөгү маалымат Европа монетардык союзуна мүчө 12 өлкөдө, анын ичинде Европанын локомотиви саналган Германия менен Францияда, ошондой эле Японияда өндүрүш өспөй кыскара баштаганын же рецессиялык абалга түшкөнүн тастыктайт.
Алсак, Германияда соңку үч айда ички дүң продукция 0,2 процентке, Францияда 0,3 процентке араң өскөн же өтө кооптуу саналган “кызыл тилкеге” кирген.
Ушундан улам Германия үстүбүздөгү жылда Евросоюз талап кылган экономикалык критерийлерди аткара албасын өлкөнүн финансы министри Айхель азыртан эскертти.
Германияга шериктештиктин ички дүң продукциясынын үчтөн бири туура келгенин айтсак, Евросоюздун абалы кандай экени айкын болот.

Долларды шашыла сатуунун жаңы толкуну ишемби күнү АКШнын финансы министри Жон Сноу экономикасы мыкты өнүккөн “Чоң жетинин” кездешүүсүнөн кийин “ырас, валюталардын (алмашуу) курсуна бир аз (коррекция) түзөтүү киргизилди” деген сөзү түрткү болду.
Бул сөздү уккан валюта соодагерлери доллар дагы арзандашы мүмкүн дешип, долларды шашыла сата баштады.
Өткөн жылы доллар еврого салыштырмалуу орточо 25 процентке арзандаган. Өткөн майда 1 евро 92 центке барбар болчу.

АКШнын финансы министринин сөзү, Ак Үй администрациясы доллардын арзандаганына тынчсызданбастан, тескерисинче, колдойт деген сыяктуу имиш-имиш кепти да жаратты.
АКШ көпчүлүк европалык компаниялар үчүн негизги рынок эсептелгендиктен, евромейкиндикке кирген өлкөлөрдүн ишканалары евронун кубатынын өсүшүнө өз товарларынын базардагы өтүмдүүлүгүнө жараша мамиле кылышат.
Анткени евронун кубаты өссө, алардын товарлары кымбаттап, өтүмдүүлүгү начарлайт. Киреше да азаят.
Ошондон улам, Лондондук экономист Роберт Линд дүйнөлүк экономиканын өсүшү жайлап калган кезде евронун күчтөнө баштоосу опурталдуу деп эсептейт. Анткени, жай ортосуна барып, Батыш Европада рецессия кеңири жайылышы ыктымал деп шекшийт Линд.

Акыркы жылдары доллардын еврого жана япон иенине салыштырмалуу кымбат болушу, “Чоң жетиге” мүчө АКШнын экономикалык өнөктөштөрүнө өз товарларын Түндүк Америкага кенен экспорттоого мүмкүндүк берген. Евро менен иендин кымбатташы менен алардын соодадагы артыкчылыгы жоголот. Бул жагдай Европа монетардык союузу менен Японияны экономикада олуттуу реформа жүргүзүүгө мажбурлайт деп боолгошот айрым эксперттер. Алардын айтымында, процесс акыр соңунда, дүйнөлүк экономиканы жандандырат жана АКШнын экономикалык өсүүсүнө да ыңгайлуу шарт түзөт.

Америкалык экономист Михаил Бернштам Батыш Европанын экономикасы азыркыдай илең-салаң абалда турганда, күчтүү евро-Кошмо Штаттарынын экономикасы ылдам өсүүдө дегенди билдирет дейт.
Себеби, АКШда экономикалык өсүүсү Батыш Европага караганда жогору болгондуктан, европалык товарларды импорттоо өсөт. Экспорттун өсүүсү еврону кубаттандырат да, доллар арзандайт.

Дары-дармектерге кошумча нарк салыгы алынып салыганына 4 айдын жүзү болду. 19-майда вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев чет мамлекеттерден дары-дармек ташыган ишкерлер менен жолугуп, салык азайгандан кийин эми көмүскө экономиканын көшөгөсүнө жашынбай ачык-айкын иштөөнү өтүндү. Фармацевттер ассоциациясынын жетекчиси Космосбек Чолпонбаевдин айтымында, бул кадам дары-дармектердин баасын төмөндөттү.

- Кыргызстанда дарылардын 2 миңден ашык түрү бар, - дейт ал. - Баары ордуна келиши үчүн убакыт керек. Бирок, баалар салыштырмалуу кыйла төмөндөп калды. Мурда сатылып алынган корлордогу дарылар түгөнгөндөн кийин гана баалар бир кылка төмөндөйт.

Дарыканаларда азыр баалар өйдө-төмөн болуп аткан кез. Айрым ишканалар мыйзам гезитке жарыяланары менен дароо дарыларды 20% арзандатса, кай бир фирмалар мурдараак алынып, складда үйүлүп жаткан дарылары түгөнмөйүн баа мурдагы калыбында сакталаарын билдиришүүдө. «Неман-Фарм» жоопкерчилиги чектелген коомунун директорунун орун басары Күннур Алиеванын айтымында, чет өлкөлүк фармацевттик ишканалар менен ортомчуларсыз байланышып түз алып келгендер дароо бааны түшүрүшү керек. Анткени, мындан 3 жыл мурда эле чыккан өкмөттүн № 135-токтомуна ылайык ага тиркелген тизмедеги дарыларга кошумча нарк салыгы керектөөчүлөргө сатылгандан кийин гана төлөнөт. Ал тизмеде турмушта калк көп пайдаланган дарылар камтылгандан кийин, көпчүлүк дары-дармектердин баасы эчак эле төмөндөшү керек болчу деп айтууга негиз бар.

Дүйнөлүк Банктын Борбордук Азия боюнча директору Денис де Трей өз докладында Борбордук Азиядагы беш мамлекеттин ичинен Кыргызстан экономикалык жактан эң артта калганын айтты. Мамказынага салык төлөбөй жашынып жүргөн ишканалар жана бизнесмендер кыргыз экономикасынын убалына калып атканын Жоомарт Оторбаев да белгиледи.

- Кошумча нарк салыгынын дары-дармектерден алынып салынышы дал ошол көмүскө экономиканын тамырын кыркууну көздөйт, - дейт вице- премьер-министр. - Биз көмүскө экономиканы азайтып, ишканаларды ачык иштетүүгө далалат кылуудабыз. Дары-дармектерден кошумча нарк салыгын ошон себептүү алып таштадык. Мурда дал ушул салыктан качып дарыларды жашырып ташышчу. Эми ортомчуларсыз түз алып келе башташат. Ошондо дары-дармектин сапаты да мыкты болот. Бара-бара импортерлор өз өкүлчүлүктөрүн азайтат. Кийин завод курушу ыктымал. Ошондуктан биз чет элдик өнөр жайына каалгабызды ачышыбыз керек.

Кошумча нарк салыгы жоюлгандан бери мамлекеттик казына уттурууда. Мисалы, дары-дармектерден ушул 4 ай ичинде бюджетке 2,5-3 миллион сом түшкөн жок. Финансы министринин орун басары Мурат Исмаилов «казынага түшпөй калган каражаттын орду толукталат» деп ишендирди. Анын айтымында, кошумча нарк салыгынан дары-дармектер аркылуу жылыга 60-70 миллион сом каражат киреше түшчү. Эми бул каражаттын ордун чекене соодага, жолго жана чукул кырдаалдарга төлөнчү салыктардын жардамы менен толуктоого аракет көрүлүүдө.

Буга чейин кыргыз өкмөтү моюнга алгандай, дары-дармектердин 90% чет мамлекеттерден аткезчилик жол менен алынып келинчү. Бажы инспекциясынын башчысынын орун басары Айдаркул Дүйшөбаев кошумча нарк салыгы жоюлаары менен жашырылбай мыйзамдуу түрдө алынып келинген дарылардын саны өскөнүн ырастады.

- Кошумча нарктын жоюлушу дары-дармектердин аткезчилигин бир кыйла азайтты. Мисалы, ушул 4 айдын ичинде мыйзамдуу жол менен келген дарылардын өлчөмү 30% көбөйдү, - дейт Айдаркул Дүйшөбаев.

Кыргыз өкмөтү фармацевттер менен бирдикте бул тармакка патент киргизүү жагын караштырып жаткан. Өлкөдө 1700 дарыкана болсо, патент алыш үчүн мамказынага ар бири айына 5 миң сомдон төлөй баштамак. Финансы министрлигинин эсеби боюнча, патенттен мамказынага жылыга 40-50 миллион сом киреше түшмөк. Бирок, вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаевдин билдиргенине караганда, Эл аралык Валюта Фонду дары саткандарга патент карматууга каршы болду. Учурда дары-дармек ташып, сатып күн көргөн ишканалар мамлекеттик казынага чекене соода салыгын төлөп жатышат.