Экономика

Акыркы 3 жыл ичинде экспорт президент Аскар Акаев айткандай 10% өспөй эле, анын өсүш темпи олку–солку болуп, иш жүзүндө бир калыпта эле калып калган. 2000-жылы ал 14% өссө, кийинки 2001-жылы 19% төмөндөп, 2002-жылы кайрадан 23% көбөйгөн. Бирок, өткөн жылы ал кайра 0,2 % азайган.
- Биздин атуулдарды жакырчылыктан чыгаруунун эң башкы куралы болуп эсептелген экспортту алга жылдыруу жаатында, тилекке каршы, өкмөттүн тырышчаактыгы жана өжөрдүгү жетишсиз болгондугун ачык айтып коюшум керек , - деди Аскар Акаев 7-февралда болуп өткөн өкмөт жыйынында.

Кыргызстанда өз продукциясын тышкы базарга үзбөй алып чыгып турган 3-4 гана ишкана бар. Алар «Кумтөр алтын комбинаты», Канттагы цемент-шифер комбинаты, Майлуусуудагы электр лампа заводу жана Токмоктогу айнек заводу. Калган ишканалар бул багытта олуттуу натыйжага жетише албай жатышат. Кыргызстандын экспортунун 40%ын канадалыктар казып жаткан алтын түзөт.

Товардын экспортун жолго койо албаган Кыргызстан азыр жумушчу күчүн экспорттоого аргасыз болуп отурат. Маалыматтарга караганда, 500 миңге жакын кыргызстандыктар Орусияда, Казакстанда жана башка алыскы өлкөлөрдө иштеп журүшөт.

- Бул сыртка кетип калган адамдар бизге жылына, менин эсебим боюнча, 300-500 млн доллар жиберип турушат. Бул биздин экспорттон да, Эл аралык валюта корунун бизге берген жардамынан да, биздин улуттук бюджеттен да көп , - дейт АКИ-пресс маалымат агенттигинин директору, Бишкек бизнес-клубунун мүчөсү Марат Тазабеков.

Өкмөт экспорттун алга жылбай жатышынын себебин, адатта, биздин экспорттун жолуна кошуна өлкөлөр жасап жаткан тоскоолдуктар бөгөт болуп жаткандыгы менен түшүндүрүшөт. Алар Кыргызстандын өз территориясы аркылуу өткөргөн экспорт товарлары үчүн өтө эле жогору жол акы, салык жана башка төлөмдөрдү талап кылышып, товар керектөөчүгө жеткенге чейин эле 1,5 эсе кымбаттап кетет дешет. Бул маселелерди чечүү өкмөттүн милдети болуп эсептелет. Өкмөт болсо бул жерде өзүнүн алсыздыгын мойнуна алууда. Ал тууралуу вице-премьер Жоомарт Оторбаев:

- Бизге - мамлекеттик чиновниктерге - Кыргыз республикасында иштөө кыйын болуп жатат. Анткени, Орусияда, Казакстанда жаңы күчтөр капиталга ээ болуп алышып, алар аткаруу бийлигине кысым жасашып, өздөрүнө керек реформалардын системасын ишке ашырып жатышат, дейт.

Андай дейин десең, бул тоскоолдуктарга карабай өз товарларын жакшынакай эле экспорттоп жаткан тармактар бар. Мисалы, статистика боюнча кийим тигүү өнөр жайы жокко эсе, бирок иш жүзүндө ал Кыргызстанда дүркүрөп өсүп бараткан бирден бир тармак экендиги белгилүү:

- Кыргызстандын тигүүчүлүк империясы өз маселесин өзү эбак эле чечкен. «Дордой» базары импорттук товарларды саткан контейнерлердин эсебинен өсүп жаткан жери жок. Ал Кыргызстанда өндүрүлгөн товарларды сатуунун эсебинен жана аларга суроо-талап бар үчүн өсүп жатат , - дейт «Александра» тигүү фирмасынын жетекчиси Эльза Ким.

Быйыл Казакстан менен сүйлөшүүлөр өз натыйжасын берип, ал Кыргызстандын жүктөрү үчүн мурдагыдай эл аралык тариф менен эмес, өздөрү пайдаланган ички тарифтин негизинде акы алууга убада берген. Ал ошондой эле Кыргызстандын автомобиль транспортуна да бир топ жеңилдиктерди бермекчи. Ушуга байланыштуу өкмөт быйыл экспорт кескин көбөйөт деп үмүт кылат:

- Биздин товарларды темир жол аркылуу Казакстандын ички тарифи менен ташуу тууралуу келишимге Казакстан менен кол койобуз. Бул - товарлардын наркын төмөндөтүүгө мүмкүнчүлүк берип, алардын экспорттук жөндөмдүүлүгүн арттырат, - дейт өкмөт башчы Николай Танаев.

Жакындан бери Сырдарыя ташкындап Өзбекстан менен Казакстандын айрым айылдарын суу каптап, адамдардын өмүрүнө коркунуч пайда болду. Маалымдоо каражаттарынын кабарлоосуна караганда, Казакстандын Кызылордо облусунун 608 чарчы чакырым жерин суу каптап, 2079 адам кырсыктуу жерден башка жакка көчүрүлгөн. Түштүк Казакстандагы Бекарстан жана Жаныкурлыс унаа жолдору суу астында калган. Казакстандын "Чардарыя" (Шардара) суу сактагычынан суу ашып, Жосалы кыштагынын үстү жагында 4 чакырымга жакын жерде муз аянты пайда болгон. Орус маалымдоо каражаттары эгер "Чардарыя" суу сактагычы жарылса, анда Түштүк Казакстан менен Кызылордо облустары эле эмес, Орусия менен Казакстан биргелешип пайдаланып жаткан Байкоңур космос полигону суу астында калат деп кабатырлана башташты.

Чындап эле, азыркы алаамат буга чейин болуп келген табият "сюрпризинен" кескин айырмаланат. Өзгөчө суу ташкындын жаз айында эмес, кыштын кыраан чилдесинде болуп аткандыгы адистерди кооптондурбай койбойт. Эгер кырдаал өзгөрбөсө, анда жазгы жылуулук менен тоодогу мөңгүлөр эрип, суу кирген кезде Өзбекстандагы "Кайракум" жана Казакстандагы "Чардарыя" суу сактагычтарынын абалын элестетиш кыйын. Мындай шартта Нарын - Сырдарыя нугунда жайгашкан өлкөлөр суу маселеси жана ага байланыштуу проблемаларды чогуу чечүүсү абзел. Бирок, андай ынтымак менен чечүүнүн ордуна жакында Өзбекстан президенти Ислам Каримов Казакстан президентине кат жолдоп, анда түзүлгөн кырдаалга жалгыз Кыргызстан күнөөлүү деп, суу каптаган айыл-кыштактардын жана үй-жайсыз калган адамдардын азап-тозогу менен кайгы-мунун толугу менен Кыргызстанга жүктөдү.

“Чындап эле Кыргызстан ири аймактагы калктын мүшкүлүнө себепкерби?” деген суроо менен Улуттук Илимдер Академиясынын суу чарба институтунун директору, академик Дүйшөн Маматкановго кайрылдык. Анын жообу мындай болду:

Кыргызстандын эч кандай күнөөсү жок.Орто жерде Кыргызстан бир топ чыгымдарга дуушар болуп атат, Казактанда суунун капташы - бул өзү тарыхый жана табигый боло турган иш. Анткени, Сырдарыянын суусунун нугу жок. Мурунку дарыя суусунун нугу калбай калган. Жергиликтүү эл суунун жээгиндеги жерди айдашып, күрүч, пахта эгип, эс алуучу жай, айыл куруп, баарын өздөштүрүп салган. Анан суу көп келсе батпай калган. Суу жетпей Арал деңизи да ушул эсептен соолуган. Себеби, суу жиберсе да Аралга өтпөйт, жетпейт. Токтогул суу сактагычынын чыккан суунун эсебинен 1 млн.300 миң гектар жер сугарылат. Токтогул суу сактагычын иштетип жайкысын сууну берип, кышкысын сактап турууга кеткен ыгым-чыгымынын баарын эсептеп келгенде биз 500 станцияны иштетүү үчүн жылына 200 млн. доллар каражат сарптайт экенбиз, бирок пайда таппайбыз. Казакстанды эсептебегенде, Өзбекстан жалгыз 800 млн. доллар пайда табат экен. Азыр сууну азайтып бериш үчүн биз электр энергияны кышкысын иштетпей атабыз, кубат жетпей көпчүлүк жерде электр жарыгын өчүрүп атабыз. Демек эл чыгым болуп атат