Экономика

«Кумтөралтын» долбоорун кайра түзүү - реструктуризациялоо маселесин Мыйзам чыгаруу жыйынынын Кен, курулуш, транспорт жана Мамлекеттик коопсуздук, ошондой эле Каржы, бюджет комитеттери биргелешип карашып, үч пункттан турган чечим кабыл алышты. Анда «Кумтөралтын» долбоорун кайра түзүү боюнча өкмөт кабыл алган чечим Мыйзам чыгаруу жыйынынын 2003-жылдын 20-июлундагы токтомун бузду деп белгиленди. Аталган токтомдо долбоорду реструктуризациялоо жөнүндө макулдашууну парламент жактырмайынча өкмөт ага кол коюлбастыгы айтылган.

Андан тышкары палата бул маселе боюнча парламенттик угуу өткөрүп, премьер-министр Николай Танаевдин маалыматын уксун деген чечимге келишти. Анын себебин кен, курулуш жана транспорт маселелери боюнча комитеттин мүчөсү, депутат Орозбек Дүйшеев мындай деп түшүндүрдү:

- Азырынча бул токтомдун аткарылышын токтотушубуз керек. Кеп мына ушунда. Анткени, Жогорку Кеңештин - элдин өкүлдөрүнүн чечимин тоготпогондук болуп жатат. Экинчиден, Жогорку Кеңеш макулдашууну иликтеп, түшүнүп, анан маакулдугун бермейинче токтом ишке кирбесин деп жатабыз. Анткени, Кумтөр элдин байлыгы. Биз мурун реструктуризациялоо маселесин карап, Кумтөрдөн алына турган кирешени эсептеп чыкканбыз. Ал эсеп боюнча, кенди ачык жол менен иштетүүдөн мамлекетке 316 миллион долларлык киреше түшүш керек эле. Мындай киреше алынып жаткандан кийин акцияны башка жакка сатуунун зарылдыгы жок.

Орозбек Дүйшеев макулдашуу тууралуу парламентке маалымат бербей жаткан өкмөттүн элден жашырган бир сыры бар болуш керек деген ойдо:

- Макулдашуу ачык түзүлүш керек эле да! Баары тымызын жасалып жатат. Бир айдан бери кол коюлган токтомду Жогорку Кеңешке бербей жатышат. Демек, булардын элден жашыра турган кандайдыр бир жашыруун иштери бар. Андай болбосо эмне үчүн бербейт?

«Кыргызалтын» мамлекеттик акционердик коомунун тышкы экономикалык байланыштар жана инвестиция башкармасынын башчысы Анара Өтөгөнова аталган келишимди даярдоого катышкан. Ал “Азаттыктын” кабарчысына макулдашууда мамлекеттин байлыгын чет өлкөлүк компаниялардын менчигине өткөрүп жибере тургандай жобо жок деп билдирди. Анын айтуусуна караганда, макулдашуу «Кумтөр» кенин эларалык деңгээлде иштетүүгө жана алынган алтынды соодалоого жакшы негиз берет.

Макулдашуунун негизинде Кыргызстан жаңыдан түзүлүп жаткан «Сентерра голд инк» компаниясына кирген үч компаниянын, тактап айтканда, Монголиядагы «Борро», Американын Невада штатындагы «Рэн» жана Канадалык «Гатсуурт» компанияларынын үчтөн бир акциясына ээ болот. “Кыргызалтындын” адистери ушундан улам макулдашууну Кумтөрдүн акциясын чет өлкөгө берүү эмес, чет өлкөлүк абройлуу компаниялар менен акция алмашуу деп атап жатышат.

Анара Өтөгөнованын билдирүүсүнө караганда, макулдашуу Кумтөр алтын кенин иштетүүчү ишканага салык төлөө боюнча мурдагы Башкы келишимде берилген жеңилдикти токтотуп, салыкты 100% алууга да жол ачат. Натыйжада, Кыргызстан Кумтөрдөн жылына 6-7 миллион долларлык пайда ала баштайт:

- Биринчиден, жылына 6-7 млн. доллар алабыз. 6 миллион доллар кайра кайтарылуучу салыктын үчтөн бир бөлүгүн түзөт. Биз бул макулдашууда мурдагы башкы макулдашуудагы бардык кемчиликтерди четтетүүгө аракет кылдык. Эгер макулдашуу ишке аша турган болсо «Кумтөр оперейтинг компаниясы» мурдагыдай салык төлөөдө жеңилдиктерге ээ болбой, башка бардык ишканалардай эле салык төлөп иштей баштайт.

Анын айтымында, «Сентерра голд компаниясына» кирип жаткан чет өлкөлүк компанияларды Лондондо жайгашкан «Стандарт банк» иликтеп, аларды келечектүү ишканалар деген баасын берген. Бирок, депутаттар «Кыргызалтындын» өкүлдөрүнүн мындай билдирүүлөрүнө ынанбай, макулдашууну өз алдынча экспертизадан өткөрүүгө кам көрө башташты.

Болот Абилдаевдин айтымында, программанын 2-жылына 13 көзөмөлдүк көрсөткүч коюлган. Эларалык валюта кору негизги көрсөткүч деп эсептеген бюджет тартыштыгын Кыргызстан азайта алган жок. Программага ылайык бюджет тартыштыгын 4,9% төмөндөтүш керек болсо, Кыргызстан аны 5,2% ылдый түшө албады. Министр буга биртоп объективдүү себептер тоскоол болгондугун белгилейт.

Өткөн жылы өлкөдө табигий кырсыктар көп болуп, анын кесепеттерин жоюу үчүн бюджетте мурда каралбаган акчалар бөлүнгөн. Андан тышкары, чет өлкөлөрдөн келет деп планга кирип калган айрым акчалар да бюджетке түшпөй калган.

- Бул аргументтер Эларалык валюта кору тарабынан кабыл алынды. Алар абалды түшүнүп, “программаны аткарылды” деп эсептешти,- деди Болот Абилдаев.

Анын айтымында, Кыргызстан Эларалык валюта кору менен 1993-жылдан бери иштешип келе жатат. Министр өз сөзүндө Кыргызстандын экономикасын турукташтырып өнүктүрүүдөгү Эларалык валюта корунун салымын жогору баалады. Ал тышкы соода балансынын тартыштыгын азайтыш үчүн акча берүү менен гана чектелбестен, ар тараптуу экономикалык реформаларды жүргүзүүгө көмөктөшүп келет.

Болот Абилдаев башка донорлор да жардам берээрин белгиледи. Тышкы карыздар боюнча Париж клубу менен сүйлөшүү жүргүзүүгө да Эларалык валюта кору ортомчу болгон. Программа быйыл сентябрда аягына чыгып, анын жыйынтыгына жараша Париж клубу тышкы карызды кечүү тууралуу чечим кабыл алат. Анткен менен Кыргызстандын каржы министри менен Эларалык валюта корунун өкүлү канча карыз кечирилээрин так айта алышкан жок.

Эларалык валюта корунун өкүлү карызды программа бүткөндө тышкы соода балансынын тартыштыгын эсептеп, кредиторлор өздөрү чечишээрин белгиледи. Анын айтымында, Кыргызстандын экономикалык абалын эске алып, алар карыздардын үчтөн экисин кечүүгө мүмкүнчүлүк берген Неаполь шартын колдонушу мүмкүн:

- Эгерде өлкө акыркы 1 жыл ичинде программаны жакшы аткарса, мен биз үчүн Неаполь шарттарын сурап берүүгө мүмкүнчүлүк болот деп ойлойм. Бирок, эч ким Париж клубу кайсы шарт колдоноорун алдын ала айталбайт, – деди Башор Мухападия.

Көп жылдардан бери дүйнөнүн бир катар өлкөлөрүнө каржы жагынан жардам көрсөтүп келе жаткан бул абройлуу уюм азыр катуу сынга туш болууда. Белгилүү экономист, Нобель сыйлыгын лауреаты, бир кезде Дуйнөлүк банктын вице-президенти болуп иштеген Жозеф Стиглиц ага бир топ доомат коюп келет. Ал Эларалык валюта кору жардам берген өлкөлөрдө, мисалы Орусияда экономика 2 эсе төмөндөгөнүн, тескерисинче, аны укпай өз алдынча реформа жүргүзгөн Кытай ошол эле мезгилде ички дүң продуктусун 2 эсе көбөйтүүгө жетишкенин айтат. Эларалык валюта корун сынга алгандар биздин Кыргызстанда деле көп.

- Биздин өлкө азыр бир топ нерсени үйрөнүп калды. Бир топ адистер өсүп чыкты. Бюджетти өзүбүз түзүп, приоритеттүү тармактарды өзүбүз аныктагандай мүмкүнчүлүк бар. Тилекке каршы, ушул Эларалык валюта кору илгеркидей эле –мындан 10 жыл мурдагыдай эле - бизге акыл үйрөтүп келе жатат. Өздөрү момундай кылыш керек деп жазып коюшуп, анын аткарылышын талап кылганды жакшы көрүшөт, – дейт депутат Акылбек Жапаров.

Кыргызстанда Эларалык валюта корунун стратегиялык объектилерди менчиктештирүү, айыл чарбасына кошумча нарк салыгын киргизүү, кыймылсыз мүлккө салык салуу тууралуу демилгелери көп каршылыкка туш болууда.