Экономика

«Тегерек үстөлдө» айтылган пикирлерге караганда салык тармагында иштеген кызматкерлердин коррупцияга баруусуна биринчиден, салык төлөөчүлөр өздөрү күнөөлүү экен. Анткени алар өз убагында салык төгүшпөйт да, мөөнөтү өтүп, салык суммасы көбөйүп кеткен учурда текшерип келген кызматкер менен жең ичинен сүйлөшүүгө аракет кылышат деп айтылды жыйында.

Экинчиден, салык төлөөчүлөрдүн арасында мыйзамды билбегендер көп. Бул дагы аталган тармакта коррупциянын өрчүшүнө алып келүүдө. Бишкек шаардык салык кызматынын жетекчиси Октябрь Абдыкайымовдун айтымында, эгер салык төлөөчү мыйзамды жакшы билсе, өзүнө да, мамлекетке да жакшы болот эле:

-Салык төлөөчүлөр өздөрүнүн милдеттерин жана укуктарын жакшы билсе, бизге деле жакшы болот. Бир жагынан сиздер салыкты учурунда төлөп, бюджет алдындагы милдетиңиздерди жакшы өтөйсүздөр. Ал эми экинчи жагынан кандайдыр бир салык кызматкеринин сиздерди мыйзамсыз текшерүүсүнө жол бербейт элеңиздер. Буга биз да кызыкдарбыз.

Ушундай эле пикирди каржы министрлигинин алдындагы кирешелер комитетинин салык кызматы боюнча жетекчисинин орун басары Майрамкүл Шеримбекова да билдирди:

-Салык төлөөчүлөр ишин, эсеп-кысабын так жүргүзүп, салык кызматынын адамдары текшерип барганда пара бербеши керек. Бул жерде эки тарап тең туура эмес иштеп жатышат. Ким салыкты так төлөсө, эсеби ордунда болсо ал киши эч качан пара бербейт.

Бүгүнкү күндө салык кызматкерлерин пара алууга, салык төлөөчүлөр менен жең ичинен сүйлөшүп, мамлекетке төлөнүүчү акчаларды жымырып алууга аргасыз кылып жаткан бир себеп - алардын айлык маянасынын аздыгы болуп саналат. Бишкек шаарындагы Ленин райондук салык кызматынын башчысы Нурлан Матыевдин айтымында, бул тармактагы коррупциянын тамырын кыркуу максатында иштелип чыккан программага салык кызматкерлеринин эмгек акысын көтөрүүнү да кошуу керек:

-Салык кызматкерлеринин айлык акысынын төмөндүгү аларды пара алууга жана башка мыйзам бузууларга түртүп жаткандай, -дейт Нурлан Матыев,- Ошондуктан биз биринчи кезекте алардын маянасын жогорулатышыбыз керек, ошондой эле аларга кошумча жеңилдиктерди берүүнү жана башка колдоо системаларын иштеп чыгышыбыз зарыл.

"Тегерек үстөлгө" катышып отурушкан ишкерлер салык тармагынын иши тууралуу өз пикирлерин айтышты. «Данарт» ишканасынын эсепчиси Ольга Дмитриенконун пикири:

- Биз салыкты өз убагында төлөп келебиз. Бирок салык кызматы же бюджет биз кошулган нарк салыгына ашыкча төлөгөн сумманы качан кайтарып берет? Эгерде ишкана айыл чарба азыктарын экспорт кылса, ошол эле ишкана чет өлкөдөн товар алган учурда эсепке алынууга тийиш. Иш жүзүндө белгилүү болгондой, бюджет ал сумманы кайтарбайт. Ушуга байланыштуу ишкерлерде бир топ кыйынчылыктар бар. Эгер ишкер миллион сом айландыра турган болсо, анын 200 миңин кошулган нарк салыгы үчүн бюджетке берет. Бирок экспорт-импорт мезгилиндеги тиешелүү айырмасын албайт. Мына ушундай шартта кантип иштөөгө болсун?

Үстүбүздөгү жылдын он айынын ичинде салык кызматкерлери тарабынан 700 млн. сомдун айланасындагы акча туура эмес саналган. Кирешелер боюнча комитеттин салык кызматынын жетекчисинин орунбасары Майрамкүл Шеримбекованын айтымында бул азырынча так маалымат эмес:

-Салык кызматкерлерин текшерип чыгып, он айдын ичинде 700 миллиондой сомду туура эмес эсептегендерин чыгардык. Азыр бул маселе аягына чейин такталып жатат. Аны биз көзөмөлдөп турабыз.

«Тегерек үстөлдү» уюштуруучулардын айтуусунда салык тармагындагы коррупциянын тамырын кыркуу үчүн мындай жолугушууларды бат-бат өткөрүп туруу керек. Бирок кептин баары - коррупцияны жок кылууга мындай жолугушуулардын пайдасы канчалык деңгээлде тийет - мына ушунда.

Эмдиги жылдын бюджети парламенттин Эл өкүлдөр жыйынында биринчи окуудан өткөн. Өкмөттүн ыкластуу аракетинин натыйжасында өлкөнүн негизги экономикалык мыйзамы жыл аягына чейин кабыл алынып, Мыйзам чыгаруу жыйын депутаттарынын жактыруусуна жөнөтүлөт. Кыргызстандын каржы министри Болот Абилдаевдин айтымында, өкмөт менен парламенттин макулдашуусуна кенен 4 ай убакыт кетет:

- Эки палатанын жактыруусуна, эсептеп көргүлө, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрды кошкондо жалпысынан 4 ай кетет. Ушунча убакыт бюджетти талкуулоого жумшалат.

Каржы министринин ырасташынча, өлкөнүн негизги экономикалык мыйзамынын жерпайын ички дүң продукттун өсүшү, инфляциянын деңгээли, кыргыз сомунун долларга карата катышы түзөт.

Айрым аналитиктердин ырасташынча, оголе көлөмдүү, анан да атайын кесиптик билими бар адистер гана аңдап-түшүнчү экономикалык документти түшүнүү кыйын. Буга кошумча антип жыл бою даярдалып, оголе көп талкуу, сындан өткөн экономикалык мыйзамдын так аткарылышы Кыргызстанда ушу кезге чейин ишке ашпас проблема бойдон калып келатат. Жогорку Кеңештин Эл өкүлдөр жыйынынын бюджет жана каржы комитетинин төрагасы Жеңишбек Эшенкулов негизги экономикалык мыйзамдын аткарылышында өксүктөр толтура деген пикирде:

- Депутат катары ачык эле айтайын. Бюджетти бекиткен менен биз аны үнөмдөй албай жатабыз. Мамлекеттик бюджетти жеп-ичүүлөр, уурдоолор, тоноолор жылдан-жылга өсүп жатат. Ошону кайрадан мамлекеттин казынасына кайтаруу болбой жатат. Мына Эсептөө палатасынын справкасын карасаңыз, жылдан-жылга бюджеттик мекемелерди текшерүү көбөйүп баратат. Мыйзам бузуулар да арбууда. Бирок мамлекеттин казынасына кайтарып келүү болбой калды. Көпчүлүк мыйзам бузган жетекчилер жазасыз калышууда. Качан гана аларды жазага тартып, жеп-ичкенин, уурдаганын, мыйзамсыз чыгымдаганын мамлекеттин казынасына алып келсек ошондо гана бизде береке болот. Ансыз бизде береке болбойт,- деп айтты Жеңишбек Эшенкулов.

Парламенттин Эл өкүлдөр жыйынынын депутаты, «Кыргызөнөржайкурулуш» банкынын президенти Муратбек Мукашев мамлекеттик бюджеттин киреше жагы төмөн дейт. Себеп дегенде өнөр жай өндүрүшү Кыргызстанда жакшы өнүгө албай турат:

- Мына, былтыркы өнөр жайдын тапкан пайда-зыяны 2 миллиард 250 миллион сом болду. Андан бюджетке кандай акча түшөт? Экинчи жагынан энергетика тармагынын таза кирешеден түшчү салык карызы 1 миллиард 200 миллион сом болууда. Бул «Улуттук электр тармактары», «Электр станцияларынын» карызы. Ошондон бюджеттин киреше жагы болбой атпайбы. Мындай шартта, бюджетти үнөмдүү пайдалануу негизги маселе болот. 2003-жылдын бюджет отчетун кабыл алганда ачыкка чыкпадыбы. Эсеп палатасы текшергенде 2003-жылы мыйзамсыз чыгымдоолор, уурдоолор 2 миллиард 300 миллион сомго жетти,- дейт Муратбек Мукашев.

Жеңишбек Эшенкуловдун ырасташынча, өкмөт салык жеңилдигин өндүрүшкө берүүнүн ордуна айрым фирма, компанияларды салыктан бошотууда:

- Бизде фирмаларды салыктан бошотуп, аларды калкалап атышпайбы. Өкмөттүн мүчөлөрү аларды коргоп, өздөрү пайда көрүшүүдө. Мамлекет пайда көргөн жок. Кээ бир министрлер, өкмөттө иштеген бөлүм башчылар пайда көрүп атышат. Мен аны сессияда айткам, азыр да ачык айтам.

Жеңишбек Эшенкуловдун айтымында, депутаттардан баштап мамлекеттик кызматта иштегендердин баки-жогу тазаланышы керек. Ансыз да капчыгы жука мамлекет казынасын талап-тоноо улантыла берсе өлкө экономикалык кыйынчылыктын сормо сазынан жакын арада чыгышы күмөндүү.