Экономика

Эл аралык валюта корунун Бишкектеги өкүлчүлүгүнөн алынган маалыматка караганда, жаңы программа түзүү Кыргызстан үчүн маанилүү. Анткени өлкөнүн тышкы карызы көп бойдон калууда. Андан сырткары экономикалык абалды турукташтыруу багытындагы программа улантылыш керек. Аяктап бараткан программанын алкагында Кыргызстанга 95 миллион доллар берилди. Эми 7-18-декабрдагы миссиянын иши учурунда 14 миллион доллардын тегерегиндеги акыркы траншты бөлүү маселеси чечилмекчи.

Эл аралык валюта корунун насыялары кайда жумшалып жаткандыгы тууралуу өлкөнүн мурунку премьер министри, Жогорку Кеңештин депутаты Курманбек Бакиев буларды билдирген эле:

- Алар негизинен бюджеттин таңсыктыгына, сомдун туруктулугун кармап экономикалык туруктуулукту камсыз кылуу багытында иш жүргүзүшөт. Бул туура. Бирок ушуну менен эле төрт-беш жыл бою тура берген болбойт. Биз өнүгүүбүз керек. Ал үчүн салыктарды кыскартуу керек.

Улуттук банктын төрагасы Улан Сарбанов Эл аралык валюта кору менен кызматташууну жактап, жаңы үч жылдык программа өлкө үчүн керектигин билдирген.

Валюта кору менен түзүлгөн программанын ачык-айкын эместигин билдирген саясатчылар да арбын. Маселен Эл өкүлдөр жыйынынын депутаты Болот Байкожоев мына ушундай пикирде:

- Биринчиден аяктап бараткан программа боюнча эмне жасалганын билбеймин. Ал боюнча бизге маалымат берилген жок. Өкмөт өзүнчө эле иштегенсип атат, бирок эмне кылып жатканы белгисиз. Ошондуктан эмне кылып жатышканын айта албаймын.

Анын айтымында, ал бул маселени 14-декабрда баштала турган Эл өкүлдөр жыйынынын сессиясынын күн тартибине киргизип, Эл аралык валюта кору менен кандай иш жүргүзүлүп жатканын ачыкка чыгарууга аракет жасамакчы.
Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаты Орозбек Дүйшеев эл аралык каржы уюмдары менен кызматташуу зарылдыгына токтолуп, бирок түзүлгөн программалар Жогорку Кеңеште талкууланып жактырылыш керек деген оюн билдирди:

- Биздин адистер катышып, ал Жогорку Кеңеште талкууланып, кабыл алынса туура болот. Кыска чөйрө каалагандай кабыл алып койгон программа зыян алып келет.

Экономика илимдеринин доктору Владимир Кумсков берилген насыялар максаттуу түрдө өндүрүшкө пайдаланылса туура болоор эле деген пикирде:

- Көбүнесе бул каражаттар бюджеттин таңсыктыгын жабууга жумшалат. Бул деген жеп алдык дегендик. Биз ал насыяларды акыл менен натыйжалуу пайдалансак туура болмок.

Анын айтымында, өлкөнүн экономикасында реалдуу өсүш байкала элек. Ал эми статистикалык маалыматтар кыялдагыны турмушка айлантуунун далаалаты. Экономикасы реалдуу түрдө өсүшкө ээ болгон өлкөлөр, маселер коңшу Казакстан, Россия Эл аралык каржы уюмдарынан карыз алууну токтотуп, мурда алынган насыяларды мөөнөтүнөн мурда төлөп берүүгө аракеттенүүдө, дейт Владимир Кумсков.

Кыргыз өкмөтү менен Эл аралык валюта кору дагы үч жылга түзө турган программанын алкагында канча насыя берилери азыр белгисиз. Ал сүйлөшүүлөрдө аныкталмакчы. Бирок насыя берүүнүн шартында реформаларды улантуу талабы кала бермекчи, деп белгилешти валюта корунун Бишкектеги өкүлчүлүгүнөн.

Бишкекте жайгашкан «Борбор Азиядагы суу жана суу–энергетика ресурстарын изилдөө институтунун» адистери Кыргызстан жакынкы жылдары, эгерде тезинен чара көрбөсө, электр энергиясын экспорттогон өлкөдөн аны импорттогон өлкөгө айланат дешет:

- Электр энергиясына суроо-талап, энергия көп пайдаланган учурга эсептегенде, жылына 10% өсүп жатат. Бир жылдан кийин электр энергиясынын тартыштыгы башталат - деди аталган институттун кызматкери Эрнест Карыбеков кечээ өкмөт үйүндө өткөрүлгөн энергетикалык коопсуздук боюнча өткөрүлгөн тегерек столдо.

Институттун адистери бул маселени чечиш үчүн азыркы Каракече көмүр кенинин жанына кубаттуулугу 800-1000 мегаватт жылуулук электр станциясын куруу зарыл деп эсептешет. Алардын пикири боюнча, бул ГЭС курулуп бүткөндөн кийин Бишкектеги жылуулук борборун зарылчылыгын минумумга түшүрүп, шаарды жылытууну көмүрдөн электр энергиясына өткөрүү керек.

Кыргыз өкмөтү андай проблема бар экенин, бирок аны чечүүдө башка резервдерди, жолдору бардыгын айтышат:

- Бул маселелер - белгилүү маселелер. Бул маселелерди чечүүнүн жолдору бар. Анын бири Камбарата ГЭСтерин куруу, - дейт «Электр станциялар» акционердик коомунун баш директору Сагынбек Дордоев.

Өлкөнүн энергетиктери көмүрдөн алган энергия суунукуна караганда алда канча кымбат болоруна, ошондой эле бул идеяга анчалык ынана беришпейт. Институттун кызматкерлери да аларга «Каракечеге» курулган жылуулук электр станциясы өлкө үчүн канчалык пайдалуу болорун так эсеп менен далилдеп бере алышкан жок.

Бирок алар Камбарата ГЭСтерин курууга 8-10 жыл кетерин, ал эми жылуулук электр станциясын 3 эле жылда салып койсо болорун белгилешет:

- Атом жана жылуулук электр станцияларына караганда гидро электр станция курууга 3 эсе көп акча кетет. Убакыт да 3 эсе көп кетет. Ошол 10 жылдын ичинде Кыргызстандын энергетика системасында кризис болуп кетиши мүмкүн, – дейт Эрнест Карыбеков.

Ал ошондой эле электр энергиясынын жоготууларын азайтуу үчүн чет өлкөдөгүдөй электр энергиясын эсептөөнүн автоматташтырылган системасын киргизүү керектигин айтты. «Бул система киргизилсе, электр энергиясын эч ким уурдай ала албайт, жоготуулар болсо 1-2% чейин төмөндөйт» деди Эрнест Карыбеков.

Бирок өкмөт мүчөлөрү автоматтыштырган система өтө кымбат, ага каржы булактарын табуу оор экендигин айтты:

- Биз бул автоматташтыруу системасын билебиз. Анын баасы кымбат. Ал эмес, эсептегич кое албай жатканда ,биз аны көтөрө алабызбы? – дейт Президенттин энергетика коопсуздугу боюнча атайын өкүлүнүн орун басары Батыркул Баетов.

Талкууга катышкан Биринчи вице-премьер Кубанычбек Жумалиев институттун кызматкерлеринин идеяларынын кызыгуу туудуурарын белгилеп, алар так экономикалык эсеп жүргүзүп чыккандан соң талкууну улантса болорун билдирди.