Экономика

Эл аралык темир жолду куруу боюнча долбоор биргелешкен эксперттик топ тарабынан ушул жылдын февраль айында Бишкекте талкууланган. Анда Кытай өкмөтүнүн өкүлдөрү менен Кыргызстандын түндүк аймагындагы Балыкчы-Торугарт-Кытай багытындагы темир жолдун курулушуна байланыштуу маселе каралган. Премьер-министр Феликс Кулов эл аралык темир жол курулушунун долбоорун тез аранын ичинде иштеп чыгууну тиешелүү министрликтерге тапшырды.

Эгерде биз Кытайлык өнөктөштөр менен темир жолду куруу мөөнөтүн соодалашып отурсак, кытайлыктар бир жылдан кийин Каргоздо темир жол курулушун баштайт. Азыр казактар менен кытайлык үлгүдөгү 350 чакырым Актагай-Достык темир жолун курууга чечим кабыл алышкан. Ошондой эле Кытай-Тажикистан-Өзбекстан-Ооганстан темир жолун куруу боюнча сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. Эгерде биз колубузду куушуруп отурсак, кытайлыктар темир жол куруу боюнча үч ири долбоорду баштап жиберишсе, биз куру жалак калабыз.

Өкмөт башчы эл аралык темир жолдун курулушу үчүн Кытай өкмөтү менен сүйлөшүүгө даяр экендигин билдирди. Ал эми Транспорт жана байланыш министри Нурлан Сулаймановдун айтымында, жыйында бул маселе боюнча өкмөттүн деңгээлинде саясий чечим кабыл алынган. Өкмөт башчы Экономика жана каржы министрлиги менен ал жетектеген министрликти техникалык долбоордун негиздөөсүн жакын арада иштеп чыгууну, инвестиция табууну милдеттендирген.

Бир жылдын ичинде биз инвесторлорду табуу, экономикалык долбоорлордун негиздөөсүнө жана долбоорлордун сметалык иштерин бүтүрүүгө акча табуунун үстүндө иштейбиз. Темир жолдун курулуш иштери болсо алты жылга чейин созулат.

Саясий жана коомдук ишмер Орозбек Дүйшеевдин баамында Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жол курулушу Кытай өкмөтүнүн жардамысыз ишке ашпайт.

Азыркы курула турган темир жол Тянь-Шандын кен байлыктарын ача турган маселе. Бул абдан татаал жол. Акча каражаты көп кетет. Бирок биз муну Кытайлардын күчү менен курбасак, өзүбүз кура албайбыз. Биздин мамлекеттин кудурети жетпейт.

Орозбек Дүйшеев белгилегендей, темир жолдун курулушу Кыргызстан үчүн мааниси абдан чоң. Эгерде темир жол курулуп калса өлкөнүн экономикалык өнүгүүсүнө өбөлгө болот. Ал ошондой эле темир жол куруу долбооруна бөлүнгөн каражаттар, кыргыз чиновниктери жактан ысырапталбай, Кытай өкмөтү тарабынан көзөмөлдөнүп турат деген ишенимде.

Бул акча Кытайдыкы болот. Кытайда коррупция азыраак. Ошондуктан келүүчү акча каражаты таланып кетпейт деп ойлойм.

Тармактын антип кризиске белчесинен батып калганын парламент депутаты Райымбек Мамыров SESAC программасына киргизилип, андан алынган 35 миллион долларды кандай да болсо төлөп берүү амалында тарифтерди опсуз көбөйтүп ийүүнүн болду деп эсептейт.

- Негизи бул программа 1997-жылы башталган. «Кыргызэнерго» холдинги акционердик коомго айландырылып жатышынын себебин тармакта айкындуулук жок, канча электрэнергиясы өндүрүлгөнү, анын канчасы сыртка, канчасы ички керектөөгө сатылары ачык айтылбагандыгына байланыштуу түшүндүрүштү. Ким кимди багып атканы, Бишкек жылуулук борборуна кандай чыгымдар кетип жатканы айтылчу эмес. Негизи тармакты реформалоо идеясы жакшы эле болчу.

2003-жылга чейин энергетикадагы толгон-токой маселелердин баары тарифтерди жогорулатуунун эсебинен жабуу аракети жасалып келди. Кызмат көрсөтүүнүн баасын опсуз жогорулатып ийүү жону жука калктын жапырт электр энергиясын уурдаганга үйрөттү. «Электр тармактары» акционердик коомунун президенти Сапар Балкыбековдун ырасташынча, ушу тапта электрди жалаң гана байлар, кызматы чоңдор уурдайт, деген түшүнүк жайылып кетти.

- Айылга чыгып көрүңүзчү, бир да үйдүн морунан түтүн созолонуп чыкканын көрбөйсүз. 20 градус суукта айылдыктар үйлөрүн жылытпай калышты дегенге мен ишенбейм. Бул эмне дегенди түшүндүрөт? Баарысы уурдашат. Байлар, сауналар уурдайт дегенди Коопсуздук кеңеште айтышкандан аз өтпөй, алардын баарына электрондук эсептегичтерди койдук эле электр акысын чогултуу беш эсеге көбөйдү. Мүмкүн дагы эле уурдап аткандары бардыр. Бирок да электр тогун баарысы уурдашат,- дейт Сапарбек Балкыбеков.

Суу энергиясынан алынган электрдин өздүк наркы 3 тыйынга жетпеген акчаны түзөт. Бирок да энергетиктер кыйла жылдардан бери Бишкек Жылуулук борборун колдоп, өздүк наркы оголе кымбат жылуулукту электр эсебинен жаап келатканы деле жашыруун эмес. «Электр станциялары» акционердик коомунун жетекчи орунбасары Э.Султанмуратов базар экономикасына коошпогон жашыруун дотация тармакта дагыле сакталууда деген пикирде.

- Эгер базар баасы менен төлөй турган болсо жылуулук үчүн азыркы баасынан 10 эсе арбын акча төлөмөксүңөр. Мунун баарын «Электр станциялары» көтөрүүдө. Жашыруун дотация бар, ал калктын социалдык абалын аныктап турат. Эгер иштелип чыккан жылуулук коммерциялык, өз баасында сатыла турган болсо бүгүн сөзсүз социалдык жарылуу чыкмак,-деди Э.Султанмуратов.


Мамлекеттик энергетика инспекциясынын жетекчи орунбасары Акылбек Түмөнбаевдын айтуусунда, ушу тапта мамлекеттин ээлигиндеги акционердик коомдор эч кимге баш ийбей, алардын ишин көзөмөл кылуу токтолду.

- Алар каалаганын жасашууда. Баары тең акционердик коомдор тууралуу мыйзамды бетке тутушат. Өкмөт, президент, мамлекеттик органдар чыгарган буйруктар, токтомдор аткарылбай калды. Биз азыр мамлекеттик органдарды сыйлабай калдык, мамлекеттик кызыкчылык унутулуп, коммерциялык кызыкчылыктар чыккан жерде акча деле табылып, төлөнүп жатат.

«Түндүкэлектр» акционердик коомунун жетекчиси Шамил Осмонов жаңы коюлуп жаткан электрондук эсептегичтерди тескери айлантчу пульт жасалып, ал ушу тапта 300 доллардан сатылып атканын, өзү андай жаңылыкты издеткенин маалым кылды. 14 миллиард киловат саат электр энергия өндүргөн Кыргызстан киреше берчү тармагын жөндөй албай, толгон-токой проблемаларын чече албай отуру.