Экономика

Тармактын антип кризиске белчесинен батып калганын парламент депутаты Райымбек Мамыров SESAC программасына киргизилип, андан алынган 35 миллион долларды кандай да болсо төлөп берүү амалында тарифтерди опсуз көбөйтүп ийүүнүн болду деп эсептейт.

- Негизи бул программа 1997-жылы башталган. «Кыргызэнерго» холдинги акционердик коомго айландырылып жатышынын себебин тармакта айкындуулук жок, канча электрэнергиясы өндүрүлгөнү, анын канчасы сыртка, канчасы ички керектөөгө сатылары ачык айтылбагандыгына байланыштуу түшүндүрүштү. Ким кимди багып атканы, Бишкек жылуулук борборуна кандай чыгымдар кетип жатканы айтылчу эмес. Негизи тармакты реформалоо идеясы жакшы эле болчу.

2003-жылга чейин энергетикадагы толгон-токой маселелердин баары тарифтерди жогорулатуунун эсебинен жабуу аракети жасалып келди. Кызмат көрсөтүүнүн баасын опсуз жогорулатып ийүү жону жука калктын жапырт электр энергиясын уурдаганга үйрөттү. «Электр тармактары» акционердик коомунун президенти Сапар Балкыбековдун ырасташынча, ушу тапта электрди жалаң гана байлар, кызматы чоңдор уурдайт, деген түшүнүк жайылып кетти.

- Айылга чыгып көрүңүзчү, бир да үйдүн морунан түтүн созолонуп чыкканын көрбөйсүз. 20 градус суукта айылдыктар үйлөрүн жылытпай калышты дегенге мен ишенбейм. Бул эмне дегенди түшүндүрөт? Баарысы уурдашат. Байлар, сауналар уурдайт дегенди Коопсуздук кеңеште айтышкандан аз өтпөй, алардын баарына электрондук эсептегичтерди койдук эле электр акысын чогултуу беш эсеге көбөйдү. Мүмкүн дагы эле уурдап аткандары бардыр. Бирок да электр тогун баарысы уурдашат,- дейт Сапарбек Балкыбеков.

Суу энергиясынан алынган электрдин өздүк наркы 3 тыйынга жетпеген акчаны түзөт. Бирок да энергетиктер кыйла жылдардан бери Бишкек Жылуулук борборун колдоп, өздүк наркы оголе кымбат жылуулукту электр эсебинен жаап келатканы деле жашыруун эмес. «Электр станциялары» акционердик коомунун жетекчи орунбасары Э.Султанмуратов базар экономикасына коошпогон жашыруун дотация тармакта дагыле сакталууда деген пикирде.

- Эгер базар баасы менен төлөй турган болсо жылуулук үчүн азыркы баасынан 10 эсе арбын акча төлөмөксүңөр. Мунун баарын «Электр станциялары» көтөрүүдө. Жашыруун дотация бар, ал калктын социалдык абалын аныктап турат. Эгер иштелип чыккан жылуулук коммерциялык, өз баасында сатыла турган болсо бүгүн сөзсүз социалдык жарылуу чыкмак,-деди Э.Султанмуратов.


Мамлекеттик энергетика инспекциясынын жетекчи орунбасары Акылбек Түмөнбаевдын айтуусунда, ушу тапта мамлекеттин ээлигиндеги акционердик коомдор эч кимге баш ийбей, алардын ишин көзөмөл кылуу токтолду.

- Алар каалаганын жасашууда. Баары тең акционердик коомдор тууралуу мыйзамды бетке тутушат. Өкмөт, президент, мамлекеттик органдар чыгарган буйруктар, токтомдор аткарылбай калды. Биз азыр мамлекеттик органдарды сыйлабай калдык, мамлекеттик кызыкчылык унутулуп, коммерциялык кызыкчылыктар чыккан жерде акча деле табылып, төлөнүп жатат.

«Түндүкэлектр» акционердик коомунун жетекчиси Шамил Осмонов жаңы коюлуп жаткан электрондук эсептегичтерди тескери айлантчу пульт жасалып, ал ушу тапта 300 доллардан сатылып атканын, өзү андай жаңылыкты издеткенин маалым кылды. 14 миллиард киловат саат электр энергия өндүргөн Кыргызстан киреше берчү тармагын жөндөй албай, толгон-токой проблемаларын чече албай отуру.

Акиташ, цемент чыгаруучу жергиликтүү сырьенун сапаттуулугу менен өзгөлөчөнгөн Күрмөнтү цемент заводу мындан 50 жыл мурда Түп районунун күн чыгыш тоолорунун түбүндө курулган экен. Адистердин айтуусунда бул жерде цемент, акиташ жасалчу кен 200 миң жылга жетет. Сапаты жагынан Кыргызстан жана Казакстан боюнча биринчи орунда турат:

- Кудай берген ташта эң жогору кальций бар. Ошон үчүн бул таштан 500 маркадагы цемент чыгат, эң жогорку сорт акиташ чыгат – дейт 1200 градус ысыкта бышып аткан акиташ мешин көзөмөлдөп жаткан директордун орунбасары Иманбек Тyниев.

Казактардын 12 млн. сом, салык 800 миңден ашык эмгек акы төлөмдөрүнө карабай бул заводду сатып алганынын сыры мына ушунда экен. Заводдун жаңы директору Мухамед Жулдосбаев Казак Республикасы дагы сапаттуу цементке кызыкдар болуп атканын жашырган жок:

- Сатып алганыбыздын негизги себебин айтсам, бизнести ушунча көп карыз менен баштоо сейрек кездешет. Бирок ошентсе дагы тобокелге салып заводду кеңейтип, оңдоп атабыз. Цемент чыгара баштасак, кымбат болсо дагы жакшы өтөт. Демек, бул кадамга ойлонуп туруп барганбыз.

Учурда бул жерде суткасына 70 тонна акиташ гана даярдалууда. Казак ишкерлери келечекте бир жылда 20 миң тонна акиташ, 80 миң тонна цемент чыгарууну пландап атышат. Белгилеп кетчү нерсе, Түп районунун мурдагы акими Намазалиев акционер болуп турганда финансылык мүчүлүштүктөрдөн иш сотто каралып, өндүрүш эки жыл үзгүлтүккө учураган. Директордун орунбасарына мына ушул өңүттө айрым суроолор менен кайрылдык.

- Канча жыл токтоп турду завод?

- Союз тарагандан кийин токтоп калган бул завод. Арга жок биз бир акиташ бышырган печкабызды реконструкция кылып туруп, өзүбүз жасап алдык.

- Коомчулукта, бул жерде иштеп кеткен жумушчулар да айтат үзгүлтүккө учурап иштебей калгандыгы, көп жабдыктар сатылып кеткен деп?

- Анча-мынча жабдыктар сатылды. Салыкка карыз болуп калып, ошонун эсебинен төлөгөнбүз.

Мурдагы жетекчи Кыргызстан акционердик коммерция банкында завод эки жыл бою күрөдө турганын мындайча чечмеледи:

- АКБ Кыргызстанга бул завод күрөгө коюлуп, акча алынып келаткан. Негизги бул мурунку акицонердин чечими боюнча алынып, акча заводго түшкөн эмес – деди күрөдөн алынган каражат башка булактарга жумшалып кеткенин кыйыткан Меркебек Кыштобаев.

Кыргызстанда мындай заводдор токтоп тургандан көрө башкалар деле иштете берсин деген чечим менен тиешелүү жетекчилер казактарга сатканы менен анын өнүгүсүнө түздөн түз көз салып турарын белгилешүүдө. Өлкөнүн соода жана өнөр жай министри Алмаз Атамбаев 1956-жылы курулган цемент заводунун абалы менен таанышып, объект Кыргызстанга кала тургандан кийин аны кеңейтүү сунуштарын кубaттаганын билдирип кеткен. Ал эми директор Мухамед Жулгасбаевдин айтуусунда жакынкы аралыкта завод толук кубаттуулукта иштеп, курулушка керектүү цементтен жасалган трубалар да чыгарыла баштайт. Ал үчүн Челябинскидеги хром жана 20 миң тонналык оор жабдыктарды, эки чакырым бийиктикке көтөрө турган техникаларды алып келүү, ошондой эле кошумча цехтерди куруу иштери башталды. Сөзүнүн аягында директор мындай биргелешип иштөөгө казак-кыргыздын боордоштугу да себепкер болгондугун белгиледи:

- Казак, кыргыз калкынын арасындагы достук да бирден-бир себепкер болду.

Учурда бул жерден Тамчы эл аралык аэропорту 25 миң тонна, эс алуу жайлар 10 миң тонна цемент алууга кезеке жазылышты.