Экономика

Акыйкатта да тышкы карыздар Кыргызстан экономикасына олчойгон оорчулугун салып, маалы келип калган кредит акчаларды кайтаруу маселеси жаңы өкмөттү да катуу ойлонтуп отурган кези. 24-марттагы элдик ыңкылапты аралай чапкан Бишкектеги талап-тоноочулуктан зыян тарткан түркиялык ишкерлердин маселесин, «Аккеме» мейманканасынын чатагын укуктук негизде чечип берүү талабын коюп Түркия өкмөтү карыздарды төлөп берүүнү кийинкиге жылдыруу жөнүндө келишимге кол коюудан баш тартып келди. Кыргызстандын экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров ортодогу талашка чекит коюлганын маалым кылды.

- Бул жерде биздин позиция мындай. «Аккеме-Пинара» мейманканасы курула баштагандан бери бери чатактын аягы үзүлбөй келатат. Бул 24-марттагы иш эмес, 1996-жылдан бери келаткан талаш. Бирде түрктөр тарап алдап кетет, ага жооп кылып кыргыздар тарап бирдеме жасап иет. Иши кылып бул түгөнбөгөн чатак. Экинчиси, 24-марттагы талап-тоноодон зыян таркан түрк ишкерлерине көмөк көрсөтүү өтүнүчүн билдиришти.

Акылбек Жапаров 24-марттагы талап-тоноолордон жабыркагандарга жардам көрсөтүү боюнча конкрет иштер жүрүп жатканын маалымдады. Талаштан башы чыкпай келаткан «Аккеме» мейманканасынын жетекчиси Руслан Сарымсаков иштин чоо-жайын башкача түшүндүрөт.

- 1992-жылы, билесиздер, Бирштейн, «Сиабеко групп» келген, Алар биздин базар экономикасын жакшы билбегенибизден пайдаланып өздөрүнө байлык топтоп кетишти. Дал ошентип түркиялык ишкер инсан келип, чөнтөгүнөн бир тыйын чыгарбай туруп, келишимге курулушка кеткен чыгымдын 50% мен көтөрөм деп кол койгондон башка эч нерсе жасаган жок.

Убагында Түркиядан алынган 75 миллион долларды кайтарып берүү барып-келип эле бюджеттин, салык төлөөчүлөрдүн мойнуна түшүүдө. Карыздын 47 миллион долларын өкмөт 33 жылга созуп төлөп берүү милдетин алууда.

Өкмөт кедей өлкөлөрдүн карызын кечип ийчү «хиппик» программасына илинип калуу аргасын издөөдө. Эгер ал жүзөгө ашчу болсо Кыргызстандын 1 миллиард 100 миллион доллар карызы кечилип кетерин А.Жапаров 14-марттагы маалымат жыйынында дагы бир ирет жарыя кылды.

Бирок да олчойгон экономикалык карыздарды кечип ийүү ошондой эле деңгээлдеги саясий талаптарды артына жүрөт. Парламент депутаты Муратбек Мукашевдин ырасташынча, бул маселе бай-кедей өлкөлөр ортосундагы мамиле-катышты аныктоодо.

- Кыргызстандын эң орчундуу жери бул тышкы-ички карыздары болууда.

Кыйладан бери айтылып келаткан тышкы карыздардын биртобу айрым бир таасирдүү чиновниктердин билип-билбей жасаган ишкерликтеринин салакасы катары өкмөттүн мойнуна илинип, бюджетке күч келтирип отурат.

Үстүбүздөгү жылдын алгачкы эки айында ички дүң продукция иш жүзүндө 3,2% өскөн. Бирок бул өткөн жылкыга караганда 0,3% аз. Ал эми инфляция былтыркыга салыштырмалуу 1,5% көп. Өткөн жылы инфляциянын деңгээли 1,3% түзгөн болсо, бүгүнкү күндө күйүүчү майдын, канттын жана башка азык-түлүктөрдүн баалары кымбаттаганына байланыштуу инфляция 2,7% чыгып кеткен. Анын ичинен айыл чарба продукцияларынын баасы 7,5%, канттын баасы 29,8% кымбаттап, бул аркылуу кондитердик азыктардын баалары да 19% жогорулады. Ошондой эле курулуш жана оңдоо материалдарынын баасы цементтин кымбаттап кеткендигине байланыштуу 3,5% жогорулаган.

Мындан тышкары айыл чарба тармагында да абал кубантарлык эмес. Быйыл күздүк эгин өткөн жылкыга караганда 15,8 миң гектарга аз айдалган. Ошондой эле жазгы эгиндерди айдоодо себилүүчү үрөн да жетишсиз. Айыл, суу чарба жана кайра иштетүү министринин орун басары Байлин Байтемировдун айтымында, учурда дагы 5 миң тонна үрөн жетишпейт, анын ичинен 3500 тонна буудай, 1500 тонна арпанын үрөнү зарыл.

1-вице премьер-министр Медетбек Керимкуловдун маалыматы боюнча, тоо-кен тармагында көмүр казуу иштери жолго салынбай, өткөн жылкыдан 7,7%, ал эми алтын казуу 25% азайды. Керимкуловдун айтымында, Карабалта тоо-кен комбинаты, Кадамжай сурма комбинаты жана Майлысуу лампа заводдорунун көйгөйлөрү чечилбеген бойдон турат:

Тоо-кен адиси, коомдук ишмер Орозбек Дүйшеев алтын казуунун төмөндөп кетүүсүнүн себеби тоо өнөр жайына көзөмөл жоктугунан жана Кумтөр алтын кенин иштетүүдө жең ичинен жеп-ичмейлер болуп жатканында деген пикирде:

-Бизде бүгүнкү күндө мамлекет тарабынан тоо өнөр жайына көзөмөл жок болуп калды. Мындан тышкары Кумтөр алтын кенинин айланасындагы коррупцияга байланыштуу тоо-кен тармагынын өндүрүшү аксап жатат. Жерүй алтын кени да ишке кире албай турат. Бийликтеги бузуку оюндардын эсебинен иштеп жаткан ишкерлерге бут тосулууда. Мына ушулар тоо-кен тармагынын артка кетип жаткандыгына негизги себеп.

Орозбек Дүйшеевдин айтуусунда, Кумтөрдүн акциясын сатуудан түшкөн 85 млн доллар акчаны улуттук банкка сактабай, өндүрүшкө жумшоо зарыл. Тоо-кен тармагындагы токтоп турган ишканалардын башында Айдаркендеги сымап комбинаты менен Кадамжайдагы сурма комбинаттары турат. Аталган комбинаттарда 15-20 жылдап жетекчилик кызматтарда иштеп турган адис Мамат Айбалаевдин айтымында, Кыргызстандын оор өнөр жайын иштин көзүн билбеген жетекчилер талкалап салышты:

-Түстүү металлдар министрлигинин курамына кирген бардык ишканаларды: Айдаркендеги сымап, Кадамжайдагы сурма, Макмал алтын, Орловкадагы жана Карабалтадагы тоо-кен комбинаттарынын баарын башын “Кыргызалтын” деген акционердик коомго жыйып туруп, Аскар Акаев анын башына тоо-кен тармагынан таптакыр тааныштыгы жок, иштин көзүн билбеген кишилерди коюп алып, баарын талкалады.


Мамлекеттик бажы жана салык тармагынын бюджетке түшүргөн каражаты мурунку жылга салыштырмалуу арбыныраак. Мамлекеттик бажы инспекциясы эки айдын ичинде өткөн жылга салыштырмалуу 84 млн сомго көп каражат өндүрсө, салык инспекциясы тарабынан алгачкы кварталга 2 млрд 157 млн сом өндүрүүнү болжолдогон. Бул былтыркыга караганда 100 млн сомго көп.

Айрым пикирлер боюнча бийлик элдин үмүтүн актай албай келүүдө. Буга жогоркудай көрсөткүчтөр, өкмөттүн иш алып баруусунун аксап жатышы мисал дешет алар. Экономист Айылчы Сарыбаевдин сөзү боюнча, Кыргызстандын экономикасынын өнүкпөй жаткандыгына эски бийликтин салакасы жана азыркы учурда жогорку кызматта отургандардын өз ишин билбегендиги зыянын тийгизип жатат:

-Өлкөбүздүн экономикасынын өнүкпөй жатышына эки себеп болушу мүмкүн. Биринчиси: кимдир бирөөлөр тарабынан азыркы бийликке каршы билдирбей, тымызын жасалган аракеттер. Экинчиси: азыркы жетекчи кызматтарга өкмөттү башкарууну жана экономиканы кризистен алып чыгууну өздөрү жакшы билбеген адистер келгендигинен улам ушундай болуп жатканы ыктымал.