Экономика

Жылда өткөрүлүп, салтка айланып калган коомдук талкууну Мыйзам чыгаруу жыйынынын каржы комитетинин төрагасы Марат Султанов алып барып, анда каржы, эмгек жана социалдык коргоо жана жергиликтүү өзүн өзү башкаруу министрликтеринин жетекчилери 2005-жылдын бюджети тууралуу маалымат таратышты жана жыйындын катышуучуларынын суроолоруна жооп беришти.

Каржы министринин орун басары Мурат Исмаиловдун айтымында, 2005-жылдын бюджети азыр бүтө жаздап калган жаңы Салык кодексинин негизинде эсептелип чыккан.

Кошумча маалымат берген каржы министринин дагы бир орун басары Ольга Лаврова өлкөнүн бюджети келерки жылы 1 млрд 400 млн. сомго өсөрүн, кошумча түшкөн акча социалдык маселелерди чечүү зарылчылыгын эске алуу менен бөлүштүрүлгөнүн билдирди. Ал өзүнүн сөзүндө 2005-жылдын бюджетин социалдык багыттагы бюджет деп мүнөздөдү. Бирок бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү жана депутаттар буга макул эмес экендиктерин билдиришти:

-Быйыл 1-июлдан баштап жаңы Эмгек кодекси ишке киргизилди. Ошол кодексте минималдык айлык минималдуу керектөө бюджети менен бирдей болуш керек деп жазылган. Азыр минималдуу керектөө бюджети 2000 сомго жакын. Минималдуу айлык болсо КМШ өлкөлөрдүн ичинде эң төмөнкүсү – 100 сом же 2,5 доллар. 7 жылдан бери бир да өзгөрүлө элек. Мыйзам чыккандан кийин өкмөт аны аткарып, эмдиги жылы минималдык айлыкты көтөрүшү керек,- деди профсоюздар конфедерациясынын төрага орун басары Темирбек Жаналиев.

Калкты социалдык жактан коргоо коомдук бирикмесинин өкүлдөрү да пенсияны жогорулатуу зарылчылыгын көтөрүп чыгышты. Алар бул тууралуу өкмөткө жана депутаттарга жолдогон кайрылуусун окуп беришти. Ольга Лаврова үстүбүздөгү жылы бир катар тармактын кызматкерлеринин айлыгы көтөрүлгөнүн айтып, эмдиги жылы айлыкты көтөрүүгө каражат жоктугун билдирди:

-Эгерде айлыкты экинчи жарым жылдыкта көтөрө турган болсок ага 453 млн. сом керек. Азыр андай акча жок.

Коомдук талкууга эксперт катары тартылган "Соростун экономикалык институту" деген ат менен белгилүү Бишкектеги экономикалык саясат институнун директорунун орун басары Чоробек Имашев да социалдык секторго бөллүнгөн акчалар жылдан жылга азайып баратканын белгиледи:

–Чынында социалдык муктаждыкка бөлүнгөн акчалардын жылдан жылга төмөндөө тенденциясы байкалат. Аны социалдык багыттагы бюджет деп айтуу кыйын. Мисалы, 1995-жылы билим берүүгө бөлүнгөн акча ички дүң продуктынын 6,6% түзсө, азыр 3,9%.

«Атуулдук коом коррупцияга каршы» бейөкмөт уюмунун лидери Төлөйкан Исмаилова таратылган маалыматтарда көрсөтүлгөн 86 млн. доллар тышкы карыз кимдер алган кредит үчүн төлөп берилээрине кызыкты. Ал «бул акчанын ичинде өкмөттүн кепилдиги менен алынып, чиновниктер жеп алган акчалар жокпу?» деген суроо койду. Суроого каржы министрлигинин өкүлдөрү дароо жооп бере алышкан жок – кийин жооп беришмек болушту. Төлөйкан Исмаилова бюджетти талкуулоодо ачыктык дагы эле жетишпей жаткандыгына элдин көңүлүн бөлдү.

Бейөкмөт уюмдарынын өкүлдөрү бул коомдук угуунун натыйжалуулугун жогорулатууга багытталган бир катар сунуштарды да киргизишти. Алар талкууга коюлган материалдар эртерээк берилсе, парламенттик угууга пенсионерлерден тышкары коомдун башка өкүлдөрү да чакырылса, айтылган сунуштар бюджетти бекитүүдө эске алынса деген ойлорун айтышты.

Акыркы жылдары Казакстандын капчыгы толо түшкөн ишкерлери Кыргызстандын ишканаларына кызыга башташты. Кийинки 2-3 жылдын эле ичинде Казакстандын банктары "Автобанк", "Эридан", "Кайрат", "Энергобанк" өңдүү 4 коммерциалык банктын акциясын сатып алышты. Андан тышкары кошуна өлкөнүн "Туран–Алем" аттуу банкы Кыргызстанда өзүнүн өкүлчүлүгүн ачты.

Улуттук банктын төрагасы Улан Сарбанов муну кыргыз бийликтеринин өлкөнүн инвестициялык шартын жакшыртууга жасаган аракетинин үзүрү катары мүнөздөйт:

-Казакстандык инвесторлордун келип жатышы, менимче, биздин структуралардын инвестициялык климатты жакшыртууга багытталган аракеттеринин адилет баасы болуп эсептелет. Инвестор өз чечимине адатта акчасы менен добуш берет. Ал кайсы жерде жаман болсо ал жерден кетип, кайсы жер жакшы болсо ошол жерге келет.

Улан Сарбанов Казакстандык банктардын келиши менен өлкөнүн банк секторунда атаандаштык күчөп, кредиттик ресурс да өсүп, анын үстөк пайызы төмөндөп жаткандыгын белгилейт.

Бирок өлкөнүн айрым банкирлери Казакстандын банктарынын көп келип жатышын жакшы көрүнүш деп эсептешпейт. Алар Улуттук банк Кыргызстандын банктарына уставдык капиталды көбөйткүлө деп талап коюп, ошол эле мезгилде казакстандык банктардын аларды арзан сатып алышына мүмкүнчүлүк берип жаткандыгын айтышат:

-Биздин улуттук банк туура эмес иш кылып жатат. Бүгүнкү күндүн мыйзамдары боюнча жаңы банк ачыш үчүн 300 млн. сом керек. Казакстандын банктары болсо биздин банктарды 50-60 млн. сомго арзан сатып алып жатышат. Бул алардын активдеринин 10% гана түзөт. Алар бизге инвестиция салбай эле, биздин акча менен байып жатышат,–дейт "Ысыккөлинвестбанктын" төрагасы, Эл өкүлдөр жыйынынын депутаты Болот Байкожоев. Ал Казакстандын банктарынын көбөйүп кетиши биздин банк системасынын туруктуулугуна да өзүнүн терс таасирин тийгизээрин кошумчалайт:

-Бул биздин экономикалык коопсуздукка коркунуч туудурат. Эгерде ал банктар банкрот болсо аларга акча салган биздин эл өз акчаларын кайтарып ала албай отуруп калат.

Улуттук банктын мурдагы төрагасы, азыр Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаты Марат Султанов болсо бир эле өлкөнүн, болгондо да стабилдүү эмес өлкөнүн банктарынын көбөйүп кетиши чынында эле Кыргызстандын чакан банк секторуна коркунуч туудурушу мүмкүн экендигин айтат. Ал келип жаткан банктар Казакстандын бийлигинде турган адамдарга таандык болуп, ал өлкөдө бийлик алмашса Кыргызстандын банк сектору оор абалда каларын белгилейт:

-Казакстандын негизги банктары келип Кыргызстандын финансы рыногун ээлеп алышты. Эгерде Казакстандын банктары чыныгы коммерциялык банктар болсо коркунучтуу эмес эле. Биздин билишибизге караганда бул жакка келген банктардын ортосунда байланыш бар. Адистер алар бир эле топко киришет деп жатышат. Эгерде алар бир топко киришсе, Казакстандын саясий абалынан көз каранды болушса, Казакстанда саясий өзгөрүү болуп кетсе, бул банктардын маселеси биздин банк системасынын маселесине айланат. Ошондуктан мындай саясатка жакын банктарды рынокко киргизүүдө этият болуш керек,–дейт Марат Султанов.

Улан Сарбанов болсо, мындай коркунучту принцибинде жокко чыгарбайт. Бирок ал бул банктар тендер аркылуу сатылгандыгын эскертет. Ал Улуттук банк муну эске алып, ал банктарга көзөмөлдү күчөтүүнүн үстүндө иш жүргүзүп жаткандыгын билдирет:

- Окуянын өнүгүшүнүн жагымсыз варианты дайыма болушу мүмкүн. Биз эмне кыла алабыз? Биз Казакстандын Борбордук банкы менен келишим түздүк. Базель комитетинин банк секторун көзөмөлдөө боюнча келишимине Борбор Азия жана Кавказ өлкөлөрү менен кол коюга акыркы 1,5 жылды жумшадык. Казакстандын банктарынын Кыргызстанда көбөйүп кеткендигине байланыштуу эми биз банк көзөмөлү боюнча деталдуу келишим түзүү үчүн Казакстандын борбордук банкы менен байланышты күчөтүп жатабыз.

Мындан 5-6 жыл мурун 5 банк бир эле мезгилде банкрот болуп, Кыргызстандын банк сектору начарлап кеткен болчу. Акыркы жылдары Бүткүл дүйнөлүк финансы уюмдарынын жардамы менен Улуттук банк банк секторун чыңдоого карата бир топ иштерди жүргүздү. Эксперттердин айтымында, анын аркасы менен абал мурдагыдан бир аз жакшырды. Бирок дагы эле элдин көбү банк секторуна ишенишпей, акчаларын түйүнчөктөргө түйүп, үйлөрүндө сакташат.