Экономика

Өкмөт 2003-жылы сырттан ташылып келчү бензиндин бир тоннасынан алынчу 3000 сом акциз салыгын 1500 сомго түшүрүп, дизел күйүүчү майына делинген 800 сомду 500 сомго азайткан. Бул өз кезегинде импорт көлөмүнүн көбөйүшүнө, салык чогултуунун арбышына алып келмек. Иш жүзүндө импорттон алынчу жыйымдар акциз салыгы азайтылгандан кийин бир жыл ичинде 25% жогорулады. Анын себеби импорттон түшчү салыктардын көбөйүшүнө, өндүрүштүн кеңейишине байланыштуу түшүндүрүлүп келатат.

Бирок ошол учурда өтүмдүү делген айрым товарлардын, мисалы, спирт ичимдиктеринин акциз салыгынын азайтылышы азырынча күткөн натыйжаны бере элек. Айтса, арактан алынчу акциз салыгы азайтылып, ферменттелген тамеки менен чийки мунайдан акциздин алынып салынышы деле жагдайды жакшы жагына оодарып жиберген жок. Аны кийинки үч жыл ичинде акцизден алынган салыктардын жыл санап азайып баратканы деле айтып туру.

Маселен, акцизден 2001-жылы 1 миллиарддан ашуун сом салык жыйналып, ал ички дүң продуктка карата 1,5% катышты түзсө, кийинки жылы көрсөткүч дагы төмөнгө кетти. Өкмөт илгери үмүт арткан акциз салыгынын азайтылышынын эсесин айрым жергиликтүү салыктардын көбөйүшү, милдеттүү патент системасынын киргизилиши, чакан ишканалардан салык чогултуунун жөнөкөй системасын жайылтуу, дегеле бул жаатта бекем тартиптин киргизилиши жаап кетти. Экономикалык жеңилдикке жетишкен спирт, мунай продукциясын саткандар салыкты арбын төгүп, казынаны акчага маарытып жиберген жери жок.

Өткөөл мезгил экономикасына мүнөздүү бу жагдай экинчи жагынан коррупция, «көмүскө экономикадан» улам жаралып атканы деле жашыруун эмес. Бүгүнкү турмуштагы алдагыдай парадоксалдуу көрүнүштүн тамыры барып-келип коррупция менен «көмүскө экономикага» байланышып кетээрин өкмөт деле ачык айтып келатат.

Вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаевдин айтымында, бул жерде эки тараптын - экономикалык реформа жүргүзүү ниетиндеги мамлекет менен калк ортосунда өз ара түшүнүү болуусу керек:

- Сөздүн кеңири маанисинде жөнөкөй адам, катардагы ишкер, жөнеле атуул эгер реформалардын түпкү маани-маңызын жакшы түшүнбөсө иштин натыйжасы болбойт. Ар бир адам, мен бул жерде карапайым адамды айтып отурам, жөнөкөй сөз менен түшүнүктүү маалымат алмайын биз натыйжалуу реформа жүргүзө албайбыз. Көптөгөн тарапкерлерди таппай эч нерсе жасай албайбыз.

Өкмөт башчы орунбасарынын кеңешчиси Нурдин Жаманкулов ушу тапта салык механизмдерин натыйжалуу жөндөп турчу ыкмалар иштелип чыга элек деген пикирде:

- Ачык айтканда, азыр биз салык механизмдерин жөнгө салууга ээ боло элекпиз. Эларалык каржы уюмдары менен макулдашпай салык өлчөмдөрүн азайта албайбыз. Өзүбүз билип убактылуу салыктан бошотуу мүмкүнчүлүгүнө жете элекпиз.

Иши кылып, салык төлөөчүлөр менен салык чогултуучулардын ортосунда азырынча ийкем мамиле орной элек. Сырттан ташылып келчү өтүмдүү товарлардан алынчу акциз салыгынын азайтылышы күткөн натыйжаны бере элек.

Жаңы Салык кодексин жазып чыгуу кыйла түйшүгү көп жумуш экенин айтып, август айында комиссия президентке кайрылган. Аны Кыргызстандын Каржы министринин орунбасары Мурат Исмаилов мындайча чечмелеген:

- Салык кодексинин биринчи вариантын жазып койдук. Эми аны ишкерлер, эл, чет элдик донорлор менен макулдашып чыгуу үчүн бизге дагы убакыт керек.

Мурат Исмаилов август айынан тарта эксперттик топ баса олтуруп иштей тургандыгын, түйшүгү арбын жумуш сентябрдан калбай аягына чыгарын билдирген. Анткен менен комиссиянын 15-сентябрдагы отурумунда дагыле биртоп талаштуу маселелер бардыгын, салык төлөөчүлөр менен мыйзам даярдоочулардын ортосунда бир пикирге келишүү кыйын жумуш экени айгине болду.

Президенттик акимчиликтин экономика бөлүм башчысынын орунбасары Улан Даникеевдин айтымында, өзгөчө чоң талаш социалдык маселелердин айланасында чыкты. Аларды тактап чыгыш үчүн комиссия эксперттик топко эки жумалык мөөнөт берип, кийинки айдын башында маселени дагы бир ирет тактап чыгуу мунасасына токтолду. Улан Даникеев Салык кодекси дайыма алымча-кошумчаланып турчу документ дейт. 1996-жылкы Салык кодекси кабылдангандан жыл өтпөй 100 жакын өзгөртүүлөр киргизилген.

Жаңы Салык кодексин даярдоочу эксперттик топтун жетекчиси Андрей Красниковдун ырасташынча, бул ирет элден келип түшкөн 1,5 миңге пикир, сунуштар эске алынды:

- Бизге бюджеттин киреше бөлүгүнө таасир көрсөтөр салык көлөмүн көбөйтүү жана азайтуу маселесин дагы бир жолу жакшылап карап чыгуу милдети жүктөлдү. Октябрь айынын башында өтчү отурумда Салык кодексин даярдоочулар менен пикир, сунуш жөнөткөндөрдүн ортосунда курч талаштарды жараткан маселелер талкууланат.

Анын айтымында, өкмөт мамлекеттик эмес пенсия, камсыздоо фонддоруна шарт түзүп бериши керек. Непадам, социалдык тармактан алынчу салыктар такталбаса комиссия ишти өкмөттүн кароосуна жөнөтүшү деле ыктымал.

Антип, жаңы Салык кодексин даярдоочулардын ашыгып жатышынын себеп-жөнү деле дайын. Жаңы эле каникулдан келип ишин улантып аткан парламент депутаттарынын көңүлү ушу тапта көлөмдүү экономикалык мыйзамда эмес, шайлоо округдарына оодарылып, алагды болуп отурушкан кези. Парламенттин Мыйзам чыгаруу жыйын төрагасы Абдыганы Эркебаев депутаттар Бажы кодексин кабыл алып берип, эми Салык кодексин гана күтүп отурушканын күн мурунтан эле айтып койгон жайы бар.

- Салык кодекси. Мына, президент айтты, бирок бизге келе элек. Өзү айтып атат, Кудай буюрса, аманчылык болсо, күздө келет деп атат. Ага чейин бүтүрүшсүн. Атайын комиссия иштеп атат. Келгенде кабыл алууга даярбыз.

Президент А.Акаев быйылкы парламент менен элге кайрылуусунда биртоп экономикалык мыйзамдардын кабыл алынышы кечеңдеп, депутаттар ыкшоо иштеп жатканын белгилеген. Жаңы Салык кодекси убакты-сааты аяктап бараткан азыркы парламенттин кароосуна коюлары азырынча бүдөмүк. Ага чейин кодекс өкмөттүн сынынан өтүшү керек.