Экономика

Жапан Эларалык кызматташуу агенттигинин изилдөөчүлөр тобу тарабынан жактырылган долбоорлордо негизинен экологиялык-социалдык маселелер камтылган.

Алардын арасында Чолпонатадагы тазалоочу жайды оңдоо, жергиликтүү жамааттардын ишин жандантуу, айыл жерлеринде бак-дарактарды арбын өстүрүү, токойду сактоо сындуу долбоорлор бар. Жапан изилдөөчүлөрү Ысыккөл облусун өнүктүрүү үчүн атайын форум түзүү сунушун киргизүүдө.

Жапан адистеринин көбүнесе экологиялык маселелерге басым койгон долбоорлорду тандап алышы Ысыккөлдү өнүктүрүү боюнча координациялык кеңеш мүчөлөрүнүн арасында чоң талкууну жараткан жок. Өкмөт башчы Николай Танаев эмнеликтен жапан изилдөөчүлөрү «Тамчы» абамайданын кеңейтүү долбооруна маани бербегенине таң калганын жашырбады.

- Сиздерге маалымат иретинде айтып коёюн, Совет мезгилинде эле «Тамчы» абамайданын пайдалануу, анын экологияга тийгизчү таасири изилденип чыккан. А кезде биз Көлдү курорттук эс алуу аймагы катары карап, келе турган туристтердин санын чектөөнү туура көргөнбүз. «Тамчы» абамайданын куруу, аны кеңейтүү долбоорун деле жапан адистери иштеп чыгып, бул ишке 25 миллион доллар сарп кылынарын эсептеп чыгышкан. Жапан өкмөтү акчаны быйыл бөлөт деп үмүттөнгөнбүз, бирок ал эмдиги жылга жылдырылып калды. Бирок биз өз күчүбүз менен учуу-конуу тилкесин узартууга кириштик. 5-6 айдан кийин аэронавигациялык жабдуулар коюлган соң бардык типтеги учактарды кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болобуз,- деп айтты Николай Танаев.

Жапан изилдөөчүлөр тобунун жетекчиси Хажими Коизуми азырынча бул маселе терең иликтене электигин, дегеле абамайданы аркылуу келип-кетүүчүлөрдүн көп болору күмөндүү экенине, анан да долбоордун экологиялык салакасы кандай болору так изилденбегенине басым жасады.

- Жагдайды жакшылап иликтеп туруп бир бүтүмгө келебиз. Бирок мен бир нерсени тактап алгым келип туру. Сиздердин өкмөттүн сунушу JICA аркылуу өткөн эмес. Бул жеке жапан ишканаларынын сунушу. Кыргыз өкмөтү «Тамчы» абамайданын кеңейтүү сунушун Жапан тышкы иштер министрлигине жөнөткөн. Ошондуктан маселе Токиодо чечилет,- деди Хажими Коизуми.

Жапан изилдөөчүлөр тобу «Тамчы» абамайданын кеңейтүү долбоорун кенен-кесир иликтеп аны 2010-жылы ишке ашырууга кызыкдар. Кыргыз өкмөтү аймакты өнүктүрүүнүн бирден-бир артыкчылыктуу багыты катары аба каттамын жакшыртуу маселесин алдыга жылдырууда. Анын себебин Николай Танаев Көлгө үч-төрт саат машинеде баргыча, туристтердин учак аркылуу катташы жакшы болоруна такап, негизи бул жашы өтүшүп калган атуулдарга көрүлгөн камкордук деп түшүндүрдү.

Кыргызстандын экономикасында айыл чарба маанилүү ролду ойнойт жана ички дүң продукциянын 36 пайызын түзөт. Өлкөдөгү агрардык реформаны ишке ашырууга башка эл аралык каржы уюмдары менен катар Дүйнөлүк банк да техникалык жана каржылык жардамдарды көрсөтүп келүүдө. Дүйнөлүк банктын экспеттери Кыргызстандагы агардык-жер реформанын 1991-2003-жылдардагы өнүгүшү боюнча иликтөө-отчетун жарыялап, анда оң көрүнүштөр катары бир катар факторлор белгиленген.

Иликтөө-баяндамада 1996-жылдан тарта Кыргызстандын айыл-чарба секторундагы өндүрүштүн көрсөткүчтөрү жогорулай баштагандыгы жөнүндө айтылган. Бул ийлигик жерди иштетүүдөгү натыйжалуулук, эмгектин өндүрүмдүүлүгүнүн эсебинен жетишилген.

Баяндамада өзгөчө жер реформасынын алкагындагы ийгиликтер, ирригациялык сситемалардын оңдолушу, баалардын либералдашы, айылды каржылоо институттарынын калыптанышы жана башкалар белгиленген.

Бирок иликтөөлөр көрсөткөндөй, мал чарба тармагындагы көрсөткүчтөр төмөн деңгээлде кала берүүдө. Айыл жериндеги экономиканын абалы да иликтөөдө начар деп мүнөздөлгөн. Башкы кемчиликтердин бири катары айыл чарба продукциясын сатуу проблемалары, элет жериндеги калктын жашоо деңгээлинин төмөндүгү, айыл тургундары үчүн кредит алуу маселелеринин татаалдыгы белгиленген.

Дүйнөлүк банктын эксперттери ошону менен бирге өз баяндамасында агрардык реформаны алдыга жылдыруунун жолдору катары айрым сунуштарды да айткан. Анда тармактын көрсөткүчтөрүн жогорулатуунун шарттары катары өндүрүмдүүлүктү жогорулатуу, жаңы техникалык жана биологиялык инновациялык жаңылыктарды киргизүү, мал чарба тармагында экстенсивдүү системаны өнүктүрүү, жайыттарды жакшыртуу жана башка маселелер белгиленген.

Мында ошондой эле, өлкөдөгү жеке дыйкан-чарбаларга техникалык жардамдарды көрсөтүүнүн, кредит алуунун жолдорун жөнөкөйлөштүрүүнүн зарылдыгы жөнүндө да айтылган.

Ушул жылдан тарта өлкөдө агрардык реформанын үчүнчү баскычы башталды. Айыл, суу чарба жана кайра иштетүү министри Александр Костюк белгилегендей, мындагы башкы максаттардын бири – айыл чарба тармагында кайрадан кооперация системасын түзүү болуп эсептелет.

Анын айтымында, кооперациялар түзүлсө, дыйкандар өздөрүнүн өндүргөн продукциясын сыртка алып чыгып сатууда, техникалык жабдууларды пайдаланууда кыйла жеңилдиктерди алышат жана бул жалпысынан эле тармактын абалын жакшыртууга алып келет.

Жакында кыргыз өкмөтү өлкөнүн 2010-жылга чеийнки ишке ашырыла турган агрардык саясаты боюнча концепцияны иштеп чыккан. Учурда айыл чарба министрлиги аны ишке ашыруу боюнча иш-пландарды тузүүдө.

Анын алкагында айыл чарба продукциясын кайра иштетүү боюнча ишканаларды куруу, экспортко иштей турган мекемелерди көбөйтүү, дыйкан-чарбаларга, кооперативдерге каржылык жана техникалык жардамдарды жогорулатуу, айылдарды таза суу менен камсыз кылуу, элет жеринде тейлөө кызматын, инфраструктураны жакшыртуу багыты боюнча иш-чаралар жүргүзүлмөкчү.

Министр белгилегендей, концепцияны ишке ашырууга мамлекет, эл аралык донорлор жана жеке сектор катышышы зарыл:

-Бүгүнкү күндө мамлекеттик бийликтин, эл аралык уюмдардын жана жеке сектордун биргелешкен аракеттери менен өлкөнүн агрардык стратегиясын ишке ашыруу зарыл. Анда эң башкы орунду өзүнүн социалдык жана өндүрүштүк муктаждыктары менен дыйкан ээлемекчи. Ал эми Кыргызстандын экономикасынын агрардык секторунун объективдүү өнүгүүсү бул маселе чечилиши мүмкүндүгүн билдирет .