Экономика

Станислав Жуков өз эмгегинде Кыргызстан менен Өзбекстандын экономикасынын 1970-жылдан берки абалына токтолуп, эгемендүүлүк дооруна чейин Кыргызстанда өнүгүү темпи жогору болгонун белгилейт. Бирок, 1990-жылдан 2002-жылга чейин Кыргызстандын Ички дүң продуктысынын (ИДП) көлөмү жыл сайын 3,95% төмөндөп турган. Анын айынан Кыргызстандын ИДПсынын 2002-жылдагы көрсөткүчү 1990-жылга салыштырмалуу 28% азайган. Ал эми Өзбекстандын ИДПсынын 2002-жылдагы көрсөткүчү 1990-жылга салыштырмалуу 6% өскөн.

Орус окумуштуусу андан ары эки мамлекет тандап алган экономиканы реформалоонун ыкмаларын талдоого алат. «Кыргыз бийлиги экономиканы реформалоонун «шоковая терапия» жолун тандап алган жана анын айынан өнөр жайын талкалап алды», - дейт Станислав Жуков. Анын мындай пикирине Кыргызстандын атуулу, экономика илимдеринин доктору Владимир Кумсков да минтип кошулат:

- Өзбекстан экономиканы, анын негизи болгон материалдык базасын сактап калды. Бизде андай болбоду. Мисал катары келтирсем, Бишкекте айыл чарба машиналарын чыгаруучу завод бар эле. Ал КМШ мамлекеттери боюнча монополист эле. Ага көңүл буруп сактап калсак болмок. Бирок ал толук талкаланды. Азыр эчтеке калбады. Ленин атындагы жана «Физприбор» заводдору да ошондой эле абалда. Биз эскилердин баарын талкалап салдык. Эми жаңыларды кантип курабыз?

Өзбекстандын реформалоо ыкмасына токтолгон орусиялык окумуштуу Станислав Жуков Ташкен акырындап базар мамилесине өтүп, өнөр жайын сактап калууга жетишти дейт. Анын натыйжасында Өзбекстан акыркы кезде ички дүң продуктусун туруктуу түрдө 3% өстүрүүдө.

Станислав Жуков Өзбекстандын реформасындагы кемчиликтерге да токтолгон. Мисалы, 1995-1999-жылдарда агрардык сектордун маанилүүлүгү эсепке алынбай калган. Акча саясатында да жаңылыштык кеткен. Автомобиль курууга жана электроника тармагына жумшалган көп каражаттар да өзүн актаган эмес. Экспортко да көп маани берилбей келген.

«Кыргызстандын өнөр жайынын начарлашына туура эмес макроэкономикалык саясат, шашылыш жалпы либералдаштыруу, анын натыйжасында атамекендик өндүрүшчүлөрдүн жапа чегиши жана миграциялык күчтүү агым себепкер болду», - дейт Станислав Жуков.
Кыргызстан экономикалык өсүштү экспортту көбөйтүү менен камсыздоого аракеттенүүдө, бирок андан майнап чыкпай жатат. Өлкөнүн экспорту 500 млн. доллардан ашпай жатат. Ал эми келерки жылдан баштап Кумтөр кенин иштетүү темпи төмөндөйт. Анда Кыргызстандын экспорту чоң жоготууга учурайт. Бул кенемтени толтуруш үчүн экспорт кеминде 200 млн. долларга көбөйтүлүш керек. «Бирок азыркы шартта аны аткаруу реалдуу эмес», - деп белгилейт орус окумуштуусу.

Кыргызстандын менчиктештирүү саясатына токтолгон Станислав Жуков бюджет түзүүчү ишканалардын менчикке берилиши бюджетти негизги киреше булагынан ажыратты дейт. С. Жуковдун ою боюнча, өлкөнүн экономикасын толук кыйроодон сырттан келген кредиттер сактап турат, ал жардам токтогондо Кыргызстан кайрадан оор кырдаалды башынан кечирүүгө аргасыз болот.

Станислав Жуков өз иликтөөсүндө Кыргызстанда чиновниктердин саны 1991-жылга салыштырмалуу 2,1 эсеге өсүп, 36 миң 600дөн 75 миң 800 кишиге жетти, бирок Өзбекстан бюрократиянын андай өсүшүнө жол берген эмес деп тыянактайт.

Кыргызстан өз экономикасын тез реформалоо менен келечекте утушка ээ болушу ыктымал, ал эми Өзбекстан убакытты созуп, каражат коротуп, жашоого жөндөмсүз социалдык-экономикалык системанын өмүрүн узартып жатпасын деген да суроо туулат? Буга эки мамлекеттин акыркы 10 жылдагы өнүгүүсү аркылуу жооп алууга болот.

Ал эми Кыргызстандын экономисти Владимир Кумсковдун пикиринде, бул жагынан Кыргызстан артыкчылыкка эгедер:

- Албетте, базар мамилеси боюнча Кыргызстандын тажрыйбасы көп. Өзбекстан базар экономикасына акырындап өтүү жолун тандап алгандыктан, алардын тажрыйбасы аз. Ошондуктан, Кыргызстан базар экономикасынын ыкмаларын жана механизмдерин пайдалануу боюнча артыкчылыкка ээ.

Кыргызстандын илимдер академиясынын экономикалык иликтөө борборунун директору Токтобүбү Дыйканбаева Кыргызстан тандап алган жолдун артыкчылыгын белгилейт:

- Өзбекстанда эмне жакшы экен? Жалпы макроэкономикалык абалбы? Аларда жакырчылык жогору. Андан сырткары Өзбекстандын атуулдары бизге иш издеп келип жатышпайбы. Дегеле, мындай алганда, чыныгы реформалар Казакстанда жүрүп жатат, ал өлкөдө бардык тармактар боюнча өсүш бар.

Станислав Жуковдун пикиринде, Кыргызстан Өзбекстандын тажрыйбасынан буларды эске алса болот: Биринчиден, өкмөттүн экономикага активдүү кийлигишүүсү өсүшкө тоскоолдук кылбасын, рынок баарын тейлейт деген саясат экономикага кыйраткыч таасирин тийгизээрин. Экинчиден, өкмөттүн башкы күчү каржы секторуна эмес, өндүрүшкө бурулуш керектигин. Үчүнчүдөн, кепилденген мамлекеттик инвестиция менчик сектордун өсүшүнө оң таасирин тийгизерин жана анчалык жогору эмес инфляция экономиканын өсүшүнө терс таасирин тийгизбесин. «Бирок Кыргызстан коңшусунун мындай оң тажрыйбасын пайдаланабы, ал башка маселе», - дейт Станислав Жуков.

2001-жылдын күзүндө АКШда чыккан бир нече каржылык жаңжал жергиликтүү экономикага жана инвесторлордун ишенимине бир топ доо кетирген эле. Жаңжал оту корпоративдик башкаруудагы “Энрон” компаниясынын бурмалоолору ачыкка чыгып калганда тутанган. Ошондо эски континенттин кээ бир ишкерлери Европада мындай чуулгандуу окуя болушу мүмкүн эмес дешкен эле.

Эми болсо бир нече апта мурун эле Италияда гана эмес, дүйнөдөгү эң бай жана таанымал компаниялардын бири болуп эсептелген “Пармалат” өзүн банкрот деп жарыялады. Ал эми фирманы улуттук корпорация деңгээлине алып чыккан анын негиздөөчүсү жана президенти Калисто Танци башка бир бир катар жетекчилер менен кошо абакта отурат.

Азык-түлүк продукциясын чыгаруу менен алектенген фирма өткөн декабрда Кайман аралдарындагы бөлүмүнө тиешелүү делинген 5 миллиард долларга чукул каражат кагаз жүзүндө эле бар деген фактыны мойунга алган эле. “Америка Банкы” болсо ошол акчанын бар болгонун тастыктаган документтер жасалма болуп чыкканын ырастады. Кыска мөөнөттүн ичинде фирманын акцияларынын наркы төмөндөп, көп узабай алар биржалардан алынып салды. 27-декабрда “Пармалат” өзүн банкрот деп жарыялоого аргасыз болду.
Арийне, италиялык тергөөчүлөр компаниянын орду жок каражатынын көлөмү 13 миллиард долларга жетиши мүмкүн деп болжолдоп жатышат.

Ишти иликтөөгө АКШнын Коопсуздук жана алмашуу комиссиясынын адистери да тартылды. Америкалык инвесторлор “Пармалатка” баалуу кагаз түрүндө бир жарым миллиард доллардан ашуун каражат салышкан.
Комиссиянын басма сөз өкүлү Жон Нестер фирма каржылык бурмалоолор үчүн айыпталып жатканын айтат:

- Комиссия Нью-Йорктун түштүк чөлкөмүнүн соту аркылуу “Пармалатты” тарыхтагы эң ири жана эң уятсыз финансылык көз бойомоочулук үчүн сотко берди.

Компаниянын жетекчиси Калисто Танци “Пармалаттын” казынасынан 500 миллион еврону үй-бүлөлүк башка бизнеске жумшаганын мойнуна алды. Бирок тергөөчүлөрдүн жоромолунда, “солго жумшалган акча” бул суммадан алда канча көбүрөөк – ал 800 миллионго чукул болушу ыктымал.

Ройтерс кабар агенттигинин Рим бюросунун жетекчиси Криспиан Балмердин айтымында, тергөөчүлөр компаниянын дайны табылбай жаткан акчасы эч качан болгон эмес деген ойго көбүрөөк ык коюп жатышат:

- Ушундай ишти жасоого кантип жетишти, таң калам. “Энрон” чатагында татаал, өтө кыйды уюштурулган көз бойомоочулукка күбө болгонбуз. Бул жерде болсо “Америка Банкына” сканнердин жардамы менен жасалган документти жиберип, каржылык коомчулукту жылдар бою алдап келишти.

“Пармалаттын” чатагы жергиликтүү тургундар үчүн да чоң сокку болду. Компаниянын иш каналарында дүйнө жүзү боюнча 30 миңдей киши, Парма шаарынын өзүндө болсо 5 миңге жакын киши иштечү. Байыркы калаанын сыймыгы болгон “Парма” футбол командасынын тагдыры да эми белгисиз. Себеби, эки ирет УЕФА, бир жолу Чемпиондор Кубогун жеңип алган клуб банкрот болуп калган компанияга таандык эле.

Парманын жашоочусу Фабрицио Раймонди соңку окуялардан улам калк дендароо абалында калганын айтат:

- Шаар үчүн бул чоң сокку болду. Анткени Танци үй-бүлөсү калаанын өнүгүүсүнө, аны дүйнөгө таанытууга чоң салым кошуп келген. Кыскасы, биз үчүн биринчи реакция дендароо, ишенбөөчүлүк болду. Албетте, шаардын миңдеген жашоочусун иш менен камсыздап туруучу фирма үчүн абдан өкүнүчтүүбүз.

Анын аралыгында, тергөө иши улантылып жатат. Италиянын “Коррьере делла Сера” басылмасы 7-январь күнкү санында жазганына караганда, “Пармалаттын” мурунку финансылык директору Фаусто Тонно 12 саатка созулган сурак учурунда жаңы маалымат берди. Суроолорго жооп берип жатып, Тонно ал компаниянын президенти Танцинин буйруктарын аткарып келгенин баса белгиледи.