Экономика

Аз өтпөй 30% акциянын жарымын соодалап ийип андан 80 миллион ашуун доллар киреше таптканын, бул акча буюрса социалдык маселелерди жумшоого жөнөтүлө тургандыгын жай ортосунда өкмөт башчы Н.Танаев жалпыга жарыя кылган. Күттүргөн акча айтылган маалында Улуттук банктын эсебине түшпөй артынан биртоп түкшүмөл суроолорду жаратты. Акчанын маалкатып кеч келишин Улуттук банк төрагасы Улан Сарбанов мындайча түшүндүргөн.

- «Центерра» компаниясынын кыргыз өкмөтүнө тийиштүү акциялары ушул жылдын июнь айынын аягында сатылган. Акча болсо сентябрь айынын соңунда келип түштү. Анын себеби укуктук процедураларга байланыштуу. Ал биринчи иретте ачык акциялар өнүккөн өлкөнүн фондулук биржасында сакталышына байланыштуу болду. Ал жерде көптөгөн кеңешчилер укукка байланышкан маселелердин башын ачып беришти. Андан соң «Кыргызалтын» өкмөт менен сатык маалында кармалып алынчу салыктар тууралуу кеп-кеңеш курду. Бул ишке тиешеси бар адамдардын жол чыгымы жана башка ыгым-чыгымдар такталгандан кийин гана акча сентябрдын аягында бизге келип түштү. Акчанын келип түшүшүнө 3 ай убакыт кетти.

Улан Сарбановдун ырастагандай, «Кыргызалтын» акционердик коомун тейлеген «Стандартбанк» 3 ай сакталып турган акчанын үстөк пайызын төлөп берди. Парламент депутаты Акылбек Жапаров «Кумтөр» алтын кенинин акциясын сатыкка койгон кыргыз өкмөтү бул ирет да пайда табалган жок дейт.

- Алтын боюнча айтып коеюн дегеним, мен комиссия мүчөсү элем, президент А.Акаевге кат менен да кайрылгам. «Центерра» кылбай Кумтөр, Жерүй, Талдыбулактын сол жээги – үчөөн биригип кыргыздын компаниясы болуп дүйнөлүк базарга чыгып акцияларын сатса пайда түшмөк дегем. «Центеррага» кошулганыбыз туурабы-туура эмеспи, аны тарых далилдейт. Аны бир жылга чейин сатпашыбыз керек эле. Биз болсо аны 0,1% менен сатып ийдик. Азыр болсо «Центерранын» акциялары 0,4% болуп калды. Иш жүзүндө биз утулуп калдык. 84 миллион доллар эмес, 280 – 300 миллион доллар акча таап алсак болот эле. Доллар өзү менен өзү кете берет экен. «Кумтөр» алтынын сатпай, акчага алмаштырбай сактап турсак жакшы болмок эле.

«Кумтөр» алтын кенинин айланасындагы талаш жыл кур эмес чыгып кайра өчүп келатат. Кыргыз экономикасына эгемендик жылдары келип түшкөн эң ири тикелей инвестициянын антип бүдөмүк иштерге малынып калышын айрым эксперттер кымбатбаа металлдын табиятына байланыштырат. А бирок, алтынга байланышпаган ичер суу, балдардын азык-түлүгүнө деп оголе көп акчаны дайынсыз жок кылган айтылуу «Жибек жолу» акционердик коомунун карызын ушу тапта өкмөт бюджеттен акча алып өзү төлөөдө.

Ушундан улам тыштан алынган карыз акчалардын кайрымжысы, дегеле чет элдик жардамдардын натыйжалуулугу кийинки кездери чоң талкууга түшүүдө.

- Эч ким даяр рецептери менен келсин дебейт. Тигил же бул программа ишке киришерден мурун эл анда кандай иштер жасаларын, эмне милдеттер коюларын билиши керек. Алар өкмөт эмне максатты көздөп, эл аралык уюмдар кандай милдеттерди тагып атканынан кабардар болгусу келишет. Негизи өкмөт менен элдин ортосунда байланыш болушу зарыл,- дейт парламент депутаты Марат Султанов.

Экономиканын жалпы мыйзамы бардык жерде бирдей. Мында талаш жок. Адам деле ошондой. Бирок да, бирөөлөр Кытай медицинасы менен дарыланса, башкалары элдик табыпчылыкка ыктаса, бирөөлөрү салттуу медицинаны баарынан жогору коет.

- Экономиканын жалпы мыйзамы бир болгону менен ар бир өлкөнүн өзүнчөлүгү бар. Мына ушул өзүнчөлүктү эске алуу абзел. Бизде болсо баарына бирдей мамиле жасалат. Мынабул дарыны алып ичип көр, ичер сууң болсо айыгып кетерсиң, болбой калса айла жок. Болжол менен айтканда ушундай жагдай түзүлүүдө,- дейт Марат Султанов.

Кыргызстандын мурдагы Каржы министри Султан Медеров эларалык каржы уюмдары бардыгына бирдей талап коюп, окшош чен өлчөм менен карап мамиле кылат дейт.

- Эларалык валюта кору өлкө сөзсүз аткара турган параметрлерди аныктап койгон. Мисалы, бюджет таңкыстыгынын параметри, жүгүртүүгө чыгарылган акчалардын көлөмү, инфляция өлчөмү жана башкалар. Мындай жагдайда өкмөт оңой жагына качырат. Маселен, айыл чарба өндүрүшчүлөрүнө кошумча нарк салыгын салууну Эларалык валюта кору сунуш кылган эмес. Бул өкмөттүн ичинен чыккан демилге. Эларалык валюта кору кезектеги меморандумга тезирээк кол коюшу үчүн биз баарын жасоого кайылбыз. Өкмөттө иштеп кеткен киши катары мен бул жагдайды жакшы билем. Менин оюмча, биринчи кезекте өкмөт Бреттон-Вуд институттары менен болчу мамилесин кайрадан карап чыгышы керек.

Өкмөт эларалык валюта корунун жакырчылыкты азайтуу, экономикалык туруктуу өнүгүүнү камсыз кылуу программасын астейдил аткарып, Париж клубуна кирген өлкөлөргө төлөнчү карызды кийинкиге жылдыртуу аракети менен алек. Ошондон ал эларалык каржы уюмдарынын текши баары менен жакшы ымала түзүп, алардын айткан-дегенин илгиртпей аткарган үлгүлүү окуучусу болгонуна эле сыймыктанып жүрөт.

Эл өкүлдөр жыйыны тарабынан эки окуудан соң кабыл алынган бюджет мыйзамы төмөнкү палатанын жактыруусуна коюлушу парламент 1995-жылдан ажырымга бөлүнгөндөн бери жасалып келаткан көнүмүш жөрөлгө. Мыйзам чыгаруу жыйын төрага орунбасары Кубатбек Байболовдун ырасташынча, маанилүү экономикалык документ Эл өкүлдөр жыйын депутаттары менен өкмөттүн ыкластуу мамилесинин натыйжасында кенен талкууга алынбай эле кабылданып келатат:

- Бюджетти Эл өкүлдөр жыйыны талкуулап, Мыйзам чыгаруу жыйыны аны үстүрт карагандыктан гана өтүп атат. Эгер эки палата тең чындап карай турган болсо ал кабыл алынбай эле экөөнүн ортосунда жүрүп калмак. Бюджет буга чейин аткаруу бийлиги менен мыйзам чыгаруу бийлигинин ортосундагы келишим катары гана кабыл алынып жатат.

Антип бир палатанын гана кароосуна коюлган бюджет мыйзамынын аткарылышы да артынан толгон-токой суроолорду ээрчитип келүүдө. Өкмөт кабыл алынган мыйзамды жыл бою бир нече ирет өзгөртүп, андан да өкүттүүсү, миллиондогон сомдор солго жумшалып кетүүдө.
- Ири-ири мекемелерди салыктан бошотпой, салыкты толугу менен чогултуп, бюджетке түшпөгөн көмүскө экономиканын акчасын ачыкка чыгарып, өлкөнүн экономикалык мүмкүнчүлүгүн толук пайдалана турган болсок, 16 эмес, 32 – 30 миллиард сомдун тегерегинде акча чогултуу мүмкүнчүлүгүбүз бар. Жыл сайын чогултулган акчанын 20 – 25% бюджеттен уурдалып жатат.

Мыйзам чыгаруу жыйынынын Салык, бажы жана башка жыйымдар боюнча комитет төрагасы Акылбек Жапаров 2005-жылдын бюджети социалдык багытты аркалаган документ болду, деген пикирде.

- Мына, 2000 менен быйылкы жылды салыштырып көрсөңүз киреше жагы 7 миллиард сомго чейин өстү. Демек, биз жаңы салыктарды киргизген жокпуз. Салык өлчөмдөрүн көбөйткөн жокпуз. А эмки парламентке, буюрса, биз келип калсак Каржы министрине айтабыз: «Эмне үчүн 50 миллион доллар бирөөнүн чөнтөгүнө түшүп атат? Эмне үчүн бюджетке түшпөй атат», деп.

Палатанын Бюджет жана банк иштери боюнча комитет төрагасы Марат Султановдун ырасташынча, 2005-жылдын бюджетинин аткарылышына парламент жана президент шайлоонун таасири сөзсүз тиет. Ансыз да жалаң саясий өнөктүктөр менен көбүрөөк алектенген азыркы өкмөттүн экономикалык реформаларды жакшы өткөрүүгө буямасы келбей жатат.

- 2005-жылдын бюджети каралып атканда, дегеле шайлоо жылдын бюджети бекилип атканда дайыма социалдык секторго өзгөчө көңүл бурулат. Мындай иш 2000-жылы да болгон, 1995-жылы деле болгон.

Кыргызстандын Каржы министринин биринчи орунбасары Эмирлан Төрөмырзаев эмдиги жыл бюджетинин киреше бөлүгү быйылкыга салыштырмалуу 2 миллиард акчага арбын, ал эми Париж клубуна кирген өлкөлөргө төлөнчү карыз маселеси эмдиги жылдын жазында чечилет деген пикирде.

- 4 миллиардга жакын сомду биз тышкы жана ички карыздарды төлөөгө жумшалат деп караганбыз. Париж клубунун жыйынынан соң бюджеттин мына ушул каржылоо жагын кайра карап беришет. Бир 2 миллиард сомго бюджетибиз көбүрөөк болуп жатат. Социалдык секторго 16% көбүрөөк акча бөлүнөт.

Эгемендик жылдарында эпсиз көп алмашылган өкмөт, удаалаш өткөн шайлоо, референдумдар Кыргызстанда олуттуу экономикалык реформаларга караганда саясий өнөктүктөргө өзгөчө маани берилгенин айгинелеген сабак болду окшойт.

- Мына, 2002-жылга чейин экономикалык реформалар жакшы жүрүп келген, күүсү да дурус болчу. Андан кийин басаңдап, азыр токтоп калды. Жалаң эле саясат. «Мен президент болом, мен президенттиктен кетпейм», деген эле сөз,- бул Акылбек Жапаровдун пикири.

Эмдиги жылы алмашылчу бийлик аны эсепке алабы-жокпу, аны, албетте, мезгил көрсөтөт.