Экономика

Эл өкүлдөр жыйыны тарабынан эки окуудан соң кабыл алынган бюджет мыйзамы төмөнкү палатанын жактыруусуна коюлушу парламент 1995-жылдан ажырымга бөлүнгөндөн бери жасалып келаткан көнүмүш жөрөлгө. Мыйзам чыгаруу жыйын төрага орунбасары Кубатбек Байболовдун ырасташынча, маанилүү экономикалык документ Эл өкүлдөр жыйын депутаттары менен өкмөттүн ыкластуу мамилесинин натыйжасында кенен талкууга алынбай эле кабылданып келатат:

- Бюджетти Эл өкүлдөр жыйыны талкуулап, Мыйзам чыгаруу жыйыны аны үстүрт карагандыктан гана өтүп атат. Эгер эки палата тең чындап карай турган болсо ал кабыл алынбай эле экөөнүн ортосунда жүрүп калмак. Бюджет буга чейин аткаруу бийлиги менен мыйзам чыгаруу бийлигинин ортосундагы келишим катары гана кабыл алынып жатат.

Антип бир палатанын гана кароосуна коюлган бюджет мыйзамынын аткарылышы да артынан толгон-токой суроолорду ээрчитип келүүдө. Өкмөт кабыл алынган мыйзамды жыл бою бир нече ирет өзгөртүп, андан да өкүттүүсү, миллиондогон сомдор солго жумшалып кетүүдө.
- Ири-ири мекемелерди салыктан бошотпой, салыкты толугу менен чогултуп, бюджетке түшпөгөн көмүскө экономиканын акчасын ачыкка чыгарып, өлкөнүн экономикалык мүмкүнчүлүгүн толук пайдалана турган болсок, 16 эмес, 32 – 30 миллиард сомдун тегерегинде акча чогултуу мүмкүнчүлүгүбүз бар. Жыл сайын чогултулган акчанын 20 – 25% бюджеттен уурдалып жатат.

Мыйзам чыгаруу жыйынынын Салык, бажы жана башка жыйымдар боюнча комитет төрагасы Акылбек Жапаров 2005-жылдын бюджети социалдык багытты аркалаган документ болду, деген пикирде.

- Мына, 2000 менен быйылкы жылды салыштырып көрсөңүз киреше жагы 7 миллиард сомго чейин өстү. Демек, биз жаңы салыктарды киргизген жокпуз. Салык өлчөмдөрүн көбөйткөн жокпуз. А эмки парламентке, буюрса, биз келип калсак Каржы министрине айтабыз: «Эмне үчүн 50 миллион доллар бирөөнүн чөнтөгүнө түшүп атат? Эмне үчүн бюджетке түшпөй атат», деп.

Палатанын Бюджет жана банк иштери боюнча комитет төрагасы Марат Султановдун ырасташынча, 2005-жылдын бюджетинин аткарылышына парламент жана президент шайлоонун таасири сөзсүз тиет. Ансыз да жалаң саясий өнөктүктөр менен көбүрөөк алектенген азыркы өкмөттүн экономикалык реформаларды жакшы өткөрүүгө буямасы келбей жатат.

- 2005-жылдын бюджети каралып атканда, дегеле шайлоо жылдын бюджети бекилип атканда дайыма социалдык секторго өзгөчө көңүл бурулат. Мындай иш 2000-жылы да болгон, 1995-жылы деле болгон.

Кыргызстандын Каржы министринин биринчи орунбасары Эмирлан Төрөмырзаев эмдиги жыл бюджетинин киреше бөлүгү быйылкыга салыштырмалуу 2 миллиард акчага арбын, ал эми Париж клубуна кирген өлкөлөргө төлөнчү карыз маселеси эмдиги жылдын жазында чечилет деген пикирде.

- 4 миллиардга жакын сомду биз тышкы жана ички карыздарды төлөөгө жумшалат деп караганбыз. Париж клубунун жыйынынан соң бюджеттин мына ушул каржылоо жагын кайра карап беришет. Бир 2 миллиард сомго бюджетибиз көбүрөөк болуп жатат. Социалдык секторго 16% көбүрөөк акча бөлүнөт.

Эгемендик жылдарында эпсиз көп алмашылган өкмөт, удаалаш өткөн шайлоо, референдумдар Кыргызстанда олуттуу экономикалык реформаларга караганда саясий өнөктүктөргө өзгөчө маани берилгенин айгинелеген сабак болду окшойт.

- Мына, 2002-жылга чейин экономикалык реформалар жакшы жүрүп келген, күүсү да дурус болчу. Андан кийин басаңдап, азыр токтоп калды. Жалаң эле саясат. «Мен президент болом, мен президенттиктен кетпейм», деген эле сөз,- бул Акылбек Жапаровдун пикири.

Эмдиги жылы алмашылчу бийлик аны эсепке алабы-жокпу, аны, албетте, мезгил көрсөтөт.

Президенттин энергетика боюнча атйын өкүлү Жантөрө Сатыбалдиев Эл өкүлдөр жыйынын сессиясында отун-энергетика министрлигин ачуу тууралуу иш жүргүзүлүп жаткандыгын жарыя кылды:
-Министрлик түзүлсө, жыйынтык чыгат- деди Жантөрө Сатыбалдиев депутаттарга жаӈы министрликтин зарыл экендигин далилдеп.

Мындай министрликти түзүүнү жактагандар адатта энергетика секторунун абалы оор экендигин бетке кармашат. Бирок, өкмөт ошол эле мезгилде оор абалдан чыгуу үчүн энергетика секторун менчиктештирүү керек деп айтып келет. Энергетикалык компаниялар жеке менчикке өткөрүлүп берилсе, жаӈы миниситрлик кайсы ишканаларды башкарат деген суроо чыкпай койбойт. Мындай суроону президенттин өкүлүнө депутаттар беришкен болчу. Башка адистер да айтып жатышат:
- Көмүр казган көп сандаган шахтылар болсо бир жөн эле. Же бөлөк энергия ресурстарыбыз болуп, мамлекет аларды башкара албай жатса мейли эле. Тескерисинче, башкаруудан качып, энергия компаниялар жеке менчикке берилип жатса, министрлик түзүштүн кандай кажети бар?- дейт Кыргыз улуттук университетинин профессору, экономика илиминин доктору Айылчы Сарыбаев.

Мындай аргументке президенттин өкүлү макул эмес:
-Баш ийбей коет дегенге мен макул эмесмин. Бүгүнкү күнү колдонуп жаткан мыйзамдар компанияларды башкарууга толук мүмкүнчүлүк берет –.дейт Жантөрө Сатыбалдиев.

Мамлекеттик аппаратты кыскартуу зарыл экендигин өкмөт өзү эле айтып жүрөт. Ал жыл сайын башкаруу органдарында иштегендердин санын кандайдыр бир пайызга азайтуу тууралуу демилге көтөрүп келет. Бирок минисрликтердин, өкмөттүн жана президенттин алдындагы ар кандай комитеттердин, комиссиялардын жана агенттиктердин саны азайган деле жок. Тескерисинче, болуп көрбөгөндөй өсө баштады. Акыркы 2-жыл ичинде эле Адилет башкаруу боюнча улуттук кеӈештин секретариаты, Мамлекеттик кызмат боюнча агенттик, Маалымат ресурстары жана технологиялар боюнча агенттик, Энергетика боюнча президенттин өкүлчүлүгү түзүлдү. Чет өлкөлүк инвестицияны тартуу боюнча секретариат да агенттик болуп кайра түзүлөрү айтылууда. Жергиликтүү өзүн өзү башкаруу системасынын 10 жылдыгына карата быйыл октябрда өткөрүлгөн конференцияда өлкө башчы Аскар Акаев жергиликтүү өзүн өзү башкаруу министрине кайрадан аппарат бөлүнүп берилерин билдирди. Ал Кыргыз сотунун түзүлгөндүгүнүн 80 жылдыгына байланыштуу 24-декабрда өткөрүлгөн жыйында Адилет сот боюнча улуттук кеӈеш түзүлөрүн да айтып жатат.

Өкмөт бир жагынан мугалимдердин жана врачтардын эмгек акысын көтөрүүгө каражат жок дейт да, экинчи жагынан ал кошумча каражат талап кылган жаӈы министрликтерди ачууга каршы эмес. Адистер ошол жаӈы ачылган министрликтердин кызматкерлерине өкмөт айлыкты жөндөп төлөп бере албасын, алар үй-бүлөсүн багыш үчүн пара алууга аргасыз болуп, бул коррупцияга гана алып келерин айтып жатышат.

-Жыл сайын эле аппаратты 30% же 50% кыскарткыла деген тапшырма берилет. Эгерде ошол тапшырмалар аткарылса, башкаруу аппаратында бир да киши калмак эмес. Тескерисинче, аппаратта иштегендердин саны көбөйүп, ошого жараша чыгымдар да өсүп жатат –дейт Айылчы Сарыбаев.

Ал бул чыгымдар салыктын эсебинен жабылып, карапайым адамдардын жонуна түшкөн кошумча жүк болорун белгилейт. Бирок өкмөт мамлекеттик аппаратты кармоого кеткен чыгымдарды азайтыш керек деген менен, анда иштегендердин айрымдары бул чыгымдар анчалык деле чоӈ эмес деген ойдо:
- Биздикине окшош көлөмдөгү экономикасы бар өнүгүп келе жаткан башка өлкөлөргө салыштырмалуу Кыргыз республикасынын мамлекеттик аппаратын кармап турууга каражат бир топ аз жумшалат. Эгерде бизде башкаруу аппаратына бюджеттин жалпы чыгымынын 7% кетсе, башка өлкөлөрдө ал 10%дан көп- дейт Каржы министрлигин бөлүм башчысы Самат Кылжыев.