Экономика

1970-жылдан бери дүйнөдө ири мунай кени пайдаланууга бериле элек. Андан улам акыркы мезгилде жердин терең катмарында жаткан кара май көп казылчу болду. Бул өндүрүштүк чыгымдарды көбөйтүп, мунайдын өздүк наркын кымбаттатууда. Учурда эң ири эсептелген Сауд Арабиянын Гхавар мунай кени да тээ 35 жыл мурдакыдай берекелүү болбой калган. Анткен менен, дүйнөдөгү мунай корунун төрттөн бири же 260 миллиард барррели Саудияга таандык.
Бирок, Саудиянын өкмөттүк Арамко мунай компаниясы падышалыкта кара майды азыркы деңгээлде өндүрүү опурталдуу экенин көп айта баштады. Мындай айкай салууну АКШ президенти Жорж Буштун бир кездеги кеңешчиси Матью Симмонс эзелтен келаткан адат деп атайт:

– Күнүмдүк мунай өндүрүү төрт жылда үч миллион баррелден 8 миллион баррелге жеткен 1974-жылы эле Арамконун жетекчилиги кара май кендери ашыкча иштетилип жаткан жокпу деп чый-пый болушкан.

Мунай азайууда деп калаба салышканы менен Арамко компаниясынын жетекчилиги өндүрүш жакынкы жылдары дагы кеңейтилет деген ишенимде.
Эл аралык базарда мунай сатуу дагы көбөйөрүнө ишенген далдалчы-оюнчулар да Колумбия, Судан же Каспий чөлкөмүндөгүдөй берекелүү жаңы кендер табылаарынан күмөн санашпайт.
АКШнын Мамлекеттик департаменти 1997-жылы берген баага караганда, Каспий деңизинин атрабында 4 триллион баррель кара май болушу ыктымал. Казакстандын Качаган кени региондогу баарынан чоң корго ээ деп эсептелет.

Мындай пикирге мунай долбоорлорун карыжалап жүргөн банкир Матью Симмонс
кошулбайт:

-Азыркы эң чоң долбоор- Качаган кени. Ал жерде өндүрүштүк иштер 2004-жылдын ортосунан башталат деп макулдашылган. Аны кээ бирөөлөр акыркы отуз жылдагы эң чоң кен деп айтышууда. Кызыгы, кендин 30 процентин тең бөлүшкөн жарнакчы компаниялардын үчөөсү долбоордон чыгып кетти.

Каспийдин келечегине мунай рыногундагы ири оюнчулар көп ишене беришпейт.
Айрым талдоочулар чоң кендер табылса да, алардын тез өсүп бараткан керектөөнү канаттандыруусу кыйын экенин айтышат. Швециянын Упсала университетинин профессору Кжелл Алеклетт мунайга мол кендер сейрек болоруна көңүл бурат:

-Биз бүгүн пайдаланып жаткан мунайдын жарымы 150 чакты кенден алынат. Дүйнөдө 40 миң чамалуу мунай кени бар.

АКШнын Энергия министрлигинин эсеби боюнча, Кытайдын отун энергиясына болгон талабы 2020-жылга чейин жылына 4, 3 процентке, ал эми табити ачылып бараткан Индия, Бразилия жана Мексикада кеминде 3 процентке өсүп отурат
Азыр экономикасы дүркүрөп өсүп жаткан Кытай коңшулаш Японияны артка таштап, өткөн жылы Кошмо Штаттардан кийинки экинчи чоң мунай керектөөчүгө айланды.

Кытай учурда АКШнын негизги камсыздоочусу Канададан мунай сатып алуунун амалын издеп жатканы маалым.
Талдоочулар Кытай менен АКШнын мунайга болгон талабы келечекте кара май базарындагы атаандаштыкты ого бетер курчутушу мүмкүн деп боолгошот.

«Ресурстар үчүн согуш» деген китептин автору Майкл Клэринин пикиринде, дүйнөнүн эң зор мунай кендери Жакынкы Чыгыш, Кавказ жана Борбор Азия сыяктуу бейстабилдүү региондордо экенине, ири өлкөлөр бул жерлердеги чатакка түз катышпаса да, кайсы бир жактын таламын албай жөн отурбайт:

-Атүгүл үлүштөрдү бөлүштүрүү боюнча бардык ири өлкөлөр жана Казакстан, Грузия, Азербайжан ортосунда жергиликтүү деңгээлдеги талаш-тартыш жүрүүдө. Талаштын катышуучулары тарап-тарапкө бөлүнүшкөн. Чоң мамлекеттер жергиликтүү чатакка аралашып, чоң чырга шыкакчы болгону турушат.

Клэри белгилегендей эле, Казакстан, Россия, Иран, Азербайжан жана Түркмөнстан бир нече жылдан бери Каспий деңизин бөлүшө албай жүрөт.

Мунай отун-энергиясына болгон дүйнөлүк керектөөнүн 40 процентин канааттандырат. Унаанын бардык түрлөрүнүн 90 проценти да мунайды керектейт.
Жер семирткич, желим-пластика, резина жана металл буюмдар, видео-аудио, учма техниканын бардык түрлөрүн жасоодо сөзсүз мунай пайдаланылат.
Мунай болбосо тиричилик үчүн зарыл бул заттардын өндүрүшү кескин өзгөрөөрү шексиз.

Былтыр октябрда Нью-Йорк биржасында 1 баррель ( 139 литр) кара майдын баасы 50 АКШ долларына серпип чыккандан кийин эксперттердин бир тобу мунайдын кору азайып баратат деген божомолун айтышты. Алардын чочулоосун Мунай жана газ өндүүнүн чокусун изилдөө кыймылы колдоп чыкты. Уюмдун төрагасы, Швециянын Упсала университетинин профессору Кжел Алеклеттин боолгошунча:

- Келерки 30 жылда биз 150, балким 200, жок, анча болбогондо да,
150 миллиард баррел мунай табабыз. Ушунча мунай изделмек болууда. Ал аралыкта биз 1 миллиард баррель мунай керектейбиз. Бул азыр биз тереңде жаткан корго жетүү үчүн кыртышты бургулоодобуз дегенди билдирет.

Алеклетт жана башка эксперттер менен геологдор мунайдын кору өнөр жайы болжогондон бир кыйла аз деп санашат. Алардын эсеби боюнча, бүгүнгө чейин чалгындалган бардык 900 миллиард баррель кара майдын жарымы иштетилип бүткөн.

Мунайдын корунун жарымы иштелип бүткөн орто чекти өндүрүшчүлөр “чоку” деп аташат. Бу чоку “багындырылгандан” кийин кара майды керектөө өндүрүшкө көз каранды болуп калат. Айрым талдоочулар мына ошондо мунай согушу чыгышы мүмкүн деп кооптонушат. Бирок, эксперттердин жоон тобу тээ 1859-жылы Пенсилльванияда биринчи жолу сатыкка мунай өндүрүлүлө баштаганда, анын кору узакка түтпөйт деген түкшүмөлдөр болгонун айтышат. Алардын кебине караганда, талап өссө, Иракта, Россияда, Каспий деңизинде мунай өндүрүү дагы көбөйтүлөт. Андан барып гана Канаданын тоң баскан кендерин өздөштүрүү башталат.

Майкл Линч аттуу эксперт Мунай кору азайууда деген көз карашты жактаган мектептин көрүнүктүү өкүлү, таанымал геолог Колин Кампбел мунайдын корун жаңылыш эсептеген деп санайт:

- 15 жылдан бери мунайдын корунун жарымы иштелип бүткөнүн айтып жүргөн адамдар бар. Колин Кампбел 1989-жылы, анан 95, акыркы ирет 97-жылы ушундай прогнозун айткан. Мен кара май өндүрүү көбөйө турганын 80-жылдардын аягында бул маселени изилдей баштаганымда эле айтканмын. Менин оюмча, келерки 30 жылда керектөөчүлөр каалабаса, кордун чокусун көрбөйсүздөр.

Учурда керектелген алты барррель мунайга геологдор табышкан бир баррель мунай туура келет. Эң жемиштүү 1964-жылы мунай кендери өтө көп талса, 2000-жылы 13, 2001-жылы алты, 2002-жылы болгону эки кен табылса, 2003-жылы бир да кен табылган эмес.

Ушундан улам килейген өндүрүшчүлөр азыр иштелип жаткан кендерди кеңейтүүгө 1998-жылы 35 миллиард доллар сарптаса, 2003-жылы 50 миллиард доллар жумшаган. Ошол эле мезгилде жаңы кендерди чалгындоого бөлүнгөн акча 11 миллиард доллардан төрттөн бирге жакын азайып,8 миллиард долларга түшкөн.