Экономика

Советтер Cоюзу убагында Кыргызстан эгинди Казакстандан, картөшкөнү Сибирден, кээде ал тургай Польшадан ташып келчү. Жада калса мал киндиктүү Кыргызстанда эт да тартыш болуп келген. Ошого байланыштуу «Кыргызстан тамак-аш продуктылары менен өзүн өзү камсыз кыла албайт» деген түшүнүк кеӈири тарап кеткен болчу. Бирок жер дыйкандарга бөлүп берилгенден кийин, дыйкандар жер тытып эле калышты. Мурда айыл чарба продукциясы жетишпесе, азыр, тескерисинче, ашык өндүрүү деген проблема пайда болду. Ушу күнү дыйкандар маӈдай тери менен өстүрүп алган картөшкөсүн жана тамекини сатып өткөрө албай убара болууда. Буга байланыштуу «айыл чарбасы өзүнүн жетер чегине жетти, ал андан ары өнүгө албайт» деген сөздөр айтыла калып жүрөт:

-Айыл чарба продукциясына суроо-талап болбосо, ошондой эле аны кайра иштетүү жолго коюлбаса, келечекте айыл чарбасынын өсө албасы анык болду-
дейт экономика өнүгүү министри Аменгелди Муралиев.

Айыл чарба продукциясын кайра иштетүүнү жолго салмайын айыл чарбасына кыйын болот деп эсептеген өкмөт бул багытта колунан келген аракетин жасоодо. Ал мындан 3 жыл мурда кайра иштетүү тармагын өнөр жай министрлигинен алып, айыл чарба министрлигине өткөрүп берди. Өкмөттүн оюнча, анын ага кызыкдар болгон айыл чарба министрлигинде болуусу кайра иштетүү тармагын өнүктүрүүгө мүмкүнчүлүк берет. Өкмөт башчы Николай Танаевдин айтуусунда бул иш азыр өз жемишин бере баштады:

-Айыл чарба продукциясы өстү. Айыл чарба продукциясын кайра иштетүү да өстү. Быйыл кайра иштетүү тармагында олуттуу өсүү бар. Түштүктө да, түндүктө да айыл чарба продукциясын кайра иштеткен көп ишканалар ачылды -деди Николай Танаев журналисттер үчүн өткөргөн маалымат жыйындардын биринде.

Бирок эл аралап, элдин ичинде жүргөн депутаттар өкмөттүн жана айыл чарба министрлигинин бул багытта жүргүзгөн ичине ичи чыкпасын айтышат:
-Өндүрүлгөн продукцияны жеринде иштете турган чакан ишканаларды ачуу багытында иш жокко эсе. Ысыккөл областында жылына 500 миӈ тоннадан ашык картөшкө өстүрүлөт. Айыл чарба министрлиги тарабынан маркетиӈ кызматын түзүп, башка өлкөлөр менен сүйлөшүү жүргүзүү, айыл чарба продукцияларды сатып өткөрүү боюнча эч кандай аракет жасалган жок. Мына карап көрүнүз: төөбуурчак - проблема, тамеки проблема, пахта проблема –дейт депутат Жуман Аккулуев.

Кыргызстандын элинин 60% айыл жеринде жашап, мал багып жана дыйканчылык кылып күн көрөт. Айыл чарбасынын келечеги жок деген сөз ушул эдин турмушу оорлойт дегенге барабар. Бирок айрым адистер айыл чарба продукциясы ашык өндүрүлүп жатат дегенге принцибинде кошулбайт. Алар «бир продукциянын ашыкча өндүрүлгөнү өкмөттүн дыйкандарга туура багыт бере албаганын болуп жатат, өлкөдө азыр да жетишпеген айыл чарба продукциялары бар, демек айыл чарбасы өзүнүн чегине жете элек» деп эсептешет:

-Биздин республикада жыл сайын тамак-аш прродуктыларын 60% сырттан импорттолуп келет. Бир жылы картөшкө ашык болуп калса эле, айыл чарба продукциясын өтө көп өндүрүп жибердик деген болбойт да – дейт Кыргыз улуттук университетинин профессору Айылчы Сарыбаев.

Түркмөнстан Борбор Азия мамлекеттери арасынан биринчи болуп өзүнүн экономикалык жетишкендиктерин жар салды. Анын үстүнө Түркмөнстан эконикалык жаратмандагы жагынан, эгер бул өлкөнүн статистикалык маалыматтарына ишене турган болсок, мурдагы советтик республикалардын бирин дагы өзүнө караандатпай, 20 проценттен ашык өсүштү камсыз кылды.

Бирок көзкарандысыз эксперттер Түркмөнстандын мындай маалыматтары турмуштан алыс деп эсептешет. Алардын бири - Анна Уэлке айым. Ал - кеңсеси Лондондо жайгашкан Экономикалык орток маалымат уюмунун Борбор Азия өлкөлөрү боюнча эксперти:

– Түркмөн өкмөтү 20 проценттик өсүштү камсыз кылууну мурдатан эле талап кылып келген. Бирок экономиканын ар башка тармактарынан алынган маалыматтар көрсөткөндөй өсүш мынчалык чоң болгон жок. Мисалы, газ өнөр жайы өткөн 2004-жылдын деңгээлине чыгалбады. Ал эми газ өнөр жайы болсо өлкө экономикасынын 60 процентин камсыз кылат. Ошол себептен жалпы өсүш анчалык мыкты болду деген маалыматтар жалган.

Анна Уэлке айымдын кошумчалаганына караганда ал иштеген уюмдун эсептөөлөрү боюнча Түркмөнстанда өсүш өткөн жылы 7 проценттин айланасында болду. Ошого карабай бул – жалпы Шериктеш мамлекеттер аймагында камсыз кылынган жогорку көрсөткүчтөрдүн бири. Маалыматтарга караганда ал Казакстанда - 9,3 процент, Орусияда 7 проценттин айланасында.

Түркмөнстан боюнча маалыматтардынкарама-каршы чыгып жатышында таңгалычтуу деле эч нерсе жок. Анткени ырасмий Ашхабат дагы Өзбекстан сыяктуу эле өз маалыматтарын эларалык коомчулук менен бөлүшүп туруудан баш тартып келатат.

Өзбекстан азырынча өзүнүн экономикалык көрсөткүчтөр боюнча жыйынтыктарын жарыялай элек. Бирок Эларалык валюта фонду бул өлкөнүн 2004-жылдагы ички дүң продуктысы 7 процентке жогорулады деген маалымат таратты. Анна Уэлкенин айтымында Лондондогу ал иштеген Экономикалык орток маалымат уюмунун эсептөөлөрү боюнча Өзбекстанда ал көрсөткүч 3 проценттин гана айланасында:

– Албетте индустриалдык сектор сумдун долларга алмашуу курсунан утушка ээ болушу ыктымал. Экспорт болсо алтынга жана газга баалардын өсүшүнүн эсебинен жогорулады. Ошентип Өзбекстандын көрсөткүчтөрү Түркмөнстандыкына караганда алдаганча турмушка жакын болуп жатат.

Отабек Бакиров - өзбекстандык көзкарандысыз экономист. Ал өкмөттүн экономикалык саясатын сынга алды:

- Тандап мамиле кылуу саясаты дагы эле уланып жатат. Өзбекстанда экономиканын баардык катышуучуларына бирдей шарт, мүмкүнчүлүк түзүлбөйт, өкмөт тандаган гана оюнчуларга жол ачык. 1930-жылдарда Советтер Союзун башкарган Иосиф Сталинге окшоп өнөр жайын айыл чарбасынын эсебинен жасалма жол менен колдоп жатышат. Биз ушундай кырдаалда жашайбыз. Чиновниктерге болсо баары бир.

Отабек Бакировдун айтымында Түркмөнстанда дагы, Өзбекстанда дагы башында президент турган борбордук экономикалык система өкүм сүрөт жана бул эки өлкө экономикалык эркиндикти өтө чектеген мамлекеттердин алдыңкы катарында турушат.

Анна Уэлкенин пикири боюнча Түркмөнстан менен Өзбекстан өзүнүн жаратылыш байлыктарынын молдугуна карабай коңшу Казакстан менен Кыргызстанга караганда түз инвестицияны аз тартышкан.

Бул эки өлкөдө элдин жашоо-турмушу да оор бойдон калууда. Эгемендиктин алгачкы жылдарында Түркмөнстан газды, электр энергияны жана тузду калкка бекер бере баштаган. Азыр чет өлкөдө баш калкалап жүргөн Худайберди Оразов бир кезде Түркмөнстандын Улуттук банкын башкарган. Анын айтымында андай жеңилдиктер бийликтин популисттик кадамдары болчу жана ал өзүн эч убакта экономикалык жактан актаган эмес. Оразовдун айтымында өлкө рынок экономикасынын шартына өткөндө гана элдин жашоо-турмушу чындап жакшырышы ыктымал.

Анна Уэлкенин айтымында болсо Өзбекстандагы өсүш мамлекетти байытып жатканы менен карапайым элдин абалы күндөн-күнгө оорлоп баратат. Өзбекстандык эксперт Отабек Бакиров өкмөт рынок экономикасынын эрежелерин кармап, баардык оюнчуларга бирдей шарт түзгөндө гана элдин жашоосу оңолот деген ишенимде.