Экономика

"Херитиж" фонду мындай докладдарды 1995-жылдан бери жыл сайын чыгырат жана азыркы отчет - он биринчи. Дүйнө мамлекеттериндеги абал он ар башка экономикалык көрсөткүч боюнча бааланат, алар - соода жана салык саясаты, мамлекеттин экономикага кийлигишүүсү, монетардык саясат, капиталдын өлкөдөн чыгышы, чет өлкөлүк инвестициялар үчүн түзүлгөн шарт, банк жана каржылоо саясаты, маяна менен баалар катнашы, мүлккө ээлик кылуу укугу жана тымызын экономиканын деңгээли.

Докладдын авторлору Марк Майлс, Эдвин Фөлнер жана Мэри Анастасия О'Грэйдинин айтымында, экономика канчалык эркин болсо, киши башына саналган киреше ошончолук өйдө. Мисал үчүн, экономикасы басмырланган өлкөлөрдө киши башына келген бир жылдык дүң өндүрүш бир миң доллардын тегерегинде болсо, эркин экономикалуу өлкөлөрдөгү бул көрсөткүч 30-35 миң долларга жетет.

Бардыгы болуп дүйнөнүн 161 мамлекетиндеги абал иликтенген, бирок кийин алты өлкө - Ангола, Бурунди, Конго, Судан, Ирак жана Сербия менен Монтенегро тизмеден чыгарылган, анткени алардын экономикасы тууралуу жетиштүү маалымат табылган эмес. Калган 155 мамлекет төрт топко бөлүнгөн.

Биринчи топко эркин экономикалуу 17 өлкө кирген, алардын эң эркиндери - Гоңкоңг, Сингапур жана Люксембург. Мурдагы советтик жумурияттардын ичинен бул топко Эстония гана кошулган, ал Люксембургдан кийинки 4-орунда. Доклад авторлорунун айтымында, 2003-жылы 6-орунга коюлган АКШ азыр 12-орунга түшкөнү дагы көңүлгө арзырлык көрүнүш, анткени өлкө экономикасы азыр бир топ кыйын кезеңде.

Экинчи топко экономикасы дээрлик эркин деген 56 өлкө чогултулган, алардын арасында Алмания, Израил, Жапания, Франция сыяктуу мамлекеттер бар. Бул топко мурдагы советтик жумурияттардын ичинен үчөө гана кирген: Литва - жыйырма үчүнчү, Латвия - жыйырма сегизинчи жана Армения 42-орунда.

Эң көп мамлекет - 70 - экономикасы дээрлик эркин эмес деген үчүнчү топко кошулган, мурдагы советтик жумурияттардын көпчүлүгү ушул топто. Молдова - жетимиш жетинчи, Украина - сексен сегизинчи, Кыргызстан - токсон жетинчи, Грузия - жүзүнчү, Азербайжан - жүз үчүнчү, Орусия - жүз жыйырма төртүнчү, Казакстан - жүз отузунчу жана Беларус 143-орунда.

Экономикасы басмырланган деп дүйнөдө 12 мамлекет табылган жана алардын ичинде 144-орундагы Тажикстан, 147-орундагы Өзбекстан жана 151-орундагы Түркмөнстан бар. Абалы Түркмөнстандыкынан начар деп Зимбабве, Ливия, Бурма жана Түштүк Корея гана аталган.

Былтыркыга караганда экономикалык абал Мадагаскар, Украина, Польша, Болгария, Исландия, Индонезия, Мажарстан, Малайзия, Монголия жана Өзбекстанда жакшырган. Ал эми Эфиопия, Пакистан, Уганда, Гаити, Бангладеш, Марокко, Катар, Фижи, Куба жана Тунистеги экономикалык абал начарлаган.

Анткен менен жыл өткөн сайын эркин экономикалуу мамлекеттерде жашаган калктын саны өсүүдө. 2003-жылы андай өлкөлөрдө бардыгы болуп 361 миллион адам жашаса, былтыр андай адамдардын саны 478 миллионго жеткен. Аны менен катар, басмырланган экономикалык абалда жашаган адамдардын саны 391 миллиондон 242 миллионго чейин кыскарган. Жалпысынан алганда болсо, дүйнөнүн 86 өлкөсүндөгү экономикалык абал жакшырган, 57 мамлекеттеги абал болсо мурдагыдан дагы начарлаган.

Акыркы үч жылда АКШ доллары дүйнөдөгү башка кубаттуу акчаларга салыштырмалуу дээрлик 40 процентке, анын ичинде өткөн 2004-жылы 8 процентке арзандады. Доллардын арзандоосу, Кошмо Штаттардагы ишканалардын тыш өлкөлөргө товар экспорттоосун жеңилдетти. Алардын бири Каролина штатында жайгашкан курулуш машинелерин жасоочу “Power Curbers” компаниясы. 45 жылдан бери сырт өлкөлөргө өз продукциясын саткан ширкет былтыр жылды ийгиликтүү аяктады. Компаниянын вице-президенти Стефен Буллок:

–Биз өткөн жылы Европага продукция сатууну 20-25 процентке көбөйттүк. Ал жакта бизнес жасоо кыйындап турганда, биздин экспортту көбөйткөнүбүз чоң ийгилик. Биздин артыкчылыгыбыз, европалык атаандаштарыбызга караганда, товарды арзан сунуш кылганбызда.

Америкалык ишкердин сөзүн Лондондогу Economist Intelligence Unit изилдөө борборунун башэкономисти Робин Бюв да колдойт:

- Эң чоң утук АКШнын өнөр жай тармагыныкы болду. Алар доллардын еврого салыштырмалуу арзандаганынан пайдаланышты.

Жеңүүчүлөрдүн тобуна акчасы долларга салыштырмалуу кымбаттаган өлкөлөр да кирди. Алардын жарандары АКШга дем алышка барууну жана ал жактан арзан товар сатып алууну көбөйтүштү.
Ошондой эле евроакцияга капитал салган инвесторлор утукта калышты.

Доллардын арзандоосу Россия, Кыргызстан, Чехия сыяктуу өлкөлөр үчүн пайдалуу болду. Улуттук акчалардын кубатынын өсүшү инфляциянын деңгээлин төмөн кармоого мүмкүндүк берди.

Ошол эле учурда, продукция баасы доллар менен эсептелген өндүрүшчүлөр зыян тартууда. Алсак, Түркмөнстан үстүбүздөгү айда Украина менен Россияга газ сатууну кыскартты. Анын себебин президент Ниязов мындай деп түшүндүрдү:

–Бул саясый чечим эмес. Тараптар сүйлөшүүдө доллар арзандаганын моюнга алышты. Ырасында эле, доллар 35 процентке арзандабадыбы.

Өткөн айда франциялык шарап жасоочулар да өкмөткө кайрылып, Америкада алардын шарабы кымбаттап, киреше жукараганына көңүл бурушту.

Робин Бюв евромейкиндикке кирген өлкөлөр үчүн доллар алып келген түйшүк тууралуу:

–Евромейкиндиктеги өндүрүшчүлөр менен товар экспортоочулар глобалдык рыноктогу атаандаштыкка туруштук бере албай чоң жоготууга учурашууда. Анын кесепетинен алардын экономикасы аксоодо.

Абалдан чыгуу үчүн европалык айрым саясатчылар Европа Борбордук банкыны жагдайга кийлигишүүгө чакырышты. Ал эми Франциянын финансы министри АКШ, Европа жана Азия биригип, долларды “жөлөп-таяшпаса”, экономикалык кризис” болушу мүмкүн экенин кулак какты кылды.

Бирок, эксперттер азыркы жагдай соода балансын оңдоп алууну көздөгөн АКШ үчүн ыңгайлуу экенин, ошондуктан Вашингтон кошулбаса, башка ири өлкөлөр долларды арзандатпоо үчүн чогуу аракеттене албасын айтышат.