Экономика

Мыйзам боюнча ишкана өзүнүн продукциясын экспорт жасаган учурда Каржы министрлиги анын мурда импорт жасаган учурдагы төлөгөн кошулган наркка салыгын кайтарып берүүгө тийиш. Премьер-министрге кат жолдогон директорлордун тобу Каржы министрлигинин кызматкерлери импорттон алынуучу салыкты чып-чыргасын калтырбай алып, ал эми экспортко келгенде, ар кандай шылтоо таап, аны кайтарып бербесин билдиришет:

- Кошулган наркка салыкты кайтаруу маселеси коркунучтуу көрунүшкө айланды. Каржы министрлиги салыкты чогултууну жакшы үйрөнүп алды. Аларды бул үчүн азамат деш керек. Бирок ал мыйзам боюнча мурда алынган кошулган наркка салыкты өз убагында кайтарып бериши керек. Муну менен биз ишканаларды отургузуп коюп жатпайбызбы!- дейт Карабалта тоо-кен комбинатынын баш директорунун кеңешчиси Жалгап Казакбаев.

Анын айтымында, бажы кодексине ылайык Каржы министрлиги кошулган наркка салыкты 30 күндүн ичинде кайтарып берүүгө тийиш. Бирок ал аны көпчүлүк учурда аткарбайт.

«Дастан» корпорациясынын баш директору Султанбек Табылдиевдин билдиришинче, Каржы министрлиги бул салык боюнча ишканаларга 2 млрд сом карыз. Ал өзү болсо 2 млн доллар аласасын ала албай жүрөт:

- Менин оюмдан, кайда барсам да, 80 млн сом кетпейт. Мен эмне кылышым керек?. Өндүрүш токтобой уланып турган цикл. Бул токтобой уланган циклден мен 2 млн долларды алып салышым керек экен. Биринчиден, мен аны кайдан табам? Экинчиден, 2 млн долларды алып коюштун кажети кайсы?

Каржы министрлигинин өкүлдөрү болсо, директорлордун дооматын четке кагып жатышат:

- Бул маанилүү маселе болуп жаткандан кийин өзүнчө дагы бир бөлүм ачканбыз. Ишканалар ошол бөлүмдөн жана каржы министрлигинин алдындагы комиссиядан өтүшөт. Экспорт кылдым деп эле кайтарып бергиле деген туура эмес. Мунун өзүнүн жоболору бар. Ишкана ал үчүн экспорт кылганын далилдөөчү документтерин бериши керек – дейт Кирешелер комитетинин төрага орун басары Адылбек Касымалиев.

Ал жалган кагаз өткөрүп кошулган наркка салыкты кайтарып алууну көздөгөн ишканалар көбөйүп кеткендигин, ошондуктан алардын документтерин кылдат текшербесе болбой тугандыгын кошумчалайт:

-КМШ өлкөлөрү менен биз маалымат алмашып турабыз. Кат жөнөтсөк, көпчүлүгү такталбайт. Жалган экспорт болуп чыгат – дейт Адылбек Касымалиев.

Бирок директорлор Кирешелер комитети кереги жок документерди да талап кыларын айтышат:

-Каржы министрлиги бизди 3500 кагаз чогултууга мажбурлады. 2 жылдан бери чогултуп жатабыз – дейт Жалгап Казакбаев.

Өткөн жылы, өлкө башчынын жана өкмөт башчынын айтымында, экспорт 26% өстү. Директорлор болсо бул ишканалар үчүн чек эмес экендигин, экспортту андан да көбөйтсө болорун айтышат. Ал үчүн өкмөт биринчи кезекте кошулган наркка салыкты кайтаруу маселесин чечип берүүгө тийиш. Бишкектеги «Эмель» компаниясынын жетекчиси Абдисалим Чылымовдун айтымында, эгерде салык кайтарылбаса, ал товардын өздүк наркына кирип, товардын баасын жогорулатат жана Кыргызстандын ишканалары атаандаштыкка туруштук бере алышпайт:

- Кошулган наркка салык кайрылбаса, ишкана өзүнүн товарын арзан сатам деп сунуш кыла албайт. Германияда, Түркияда, Европанын башка өлкөлөрүнүн баарында товар экспортко кетсе, кошулган наркка салык алынбайт. Экспорттук потенциалды чоңойтуунун негизги жолу ушул. Ошондой кылып койсо, экспортко дагы көп продукция чыгат эле – дейт Абдисалим Чылымов.

Казакстан кантсе да КМШ өлкөлөрү арасында эң көп мунай өндүрүп экспорттогон өлкөлөрдүн бири. Кара майдын дүйнөлүк баасынын кымбаттап кетиши казак экономикасына оңбогондой эле олжо алып келди окшойт.Казакстандын банк сектору да кыйла бутуна туруп, эл аралык "Стандарт жана кедейлик" аттуу финансылык изилдөө агенттиги жакында казак банктары каражат-кубат жагынан КМШ ичинен Орусия менен Украинадан кийинки үчүнчү орунда турат деп билдирди. Кыргызстандын "Кабар" мамлекеттик агенттиги да ушул айдын башында казакстандык банкирлер Кыргызстандагы банктардын 50%ын көзөмөлдөйт деп жазып чыкты. Лондондогу Финансылык иликтөө борборунун аналитиги Энни Уолкер казак банктарынын артыкчылыктарына төмөнкүдөй токтолот.

- Казакстан финансы секторунда чоң ийгиликтерге жетишип, бул системасын эртерээк либералдаштыргандыктан, башка коңшулаш өлкөлөргө караганда банк тармагын бутуна тургуза алды. Туруктуу банк системасын түзө алгандыктан, Казакстан мунай жана башка тармактарына ири инвестициялар тарта алды.


Лондондук изилдөөчү ушундай пикирин айтканы менен, Казакстандын улуттук банкынын мурдагы төрагасы Ораз Жандосов жетишкендиктер менен катар кемчиликтер да көп экенине көңүл бурат.

- Албетте, алдыга жылыш бар. Чийки зат, мунайды сатуудан түшкөн долларлардын көбү кайра барып өлкөнүн ички муктаждыктарына жумшалып жатат. Ал акчанын баары болбосо да, жарымынан көбүрөөгү үйлөрдү, ресторан, башка коомдук жайларды курууга, керектүү товарларды ташып келүүгө жумшалууда. А бирок Казакстан азырынча дүйнөлүк дебей эле коелу, Борбор Азиялык деңгээлде экспорттолчу товар өндүрүп, же кызмат көрсөтүү жагын таптакыр өнүктүргөн жок, -
дейт Алматалык мурдагы башбанкир Жандосов.


Андан сырткары жергиликтүү адистер Казакстандын өнөр жайдан кийинки экинчи башкы тармагы – айыл-чарбасы да өкмөттүн чабал реформаларынан улам дээрлик бутуна тура албай жатканын айтышат. Калкынын жарымынан көбү айыл-кыштактарда жашагандыктан, бул маанилүү тармак да келээрки жылдары казак экономикасын артка тартчу жагдайга айланышы мүмкүн.


Америкадагы "Мурас" фонду ушул айдын башында эл аралык экономикалык иликтөөсүнүн жыйынтыктарын жарыялап, Казакстан менен Кыргызстанды "экономикасы эң эркин эмес" өлкөлөрдүн тизмесине кошту. Борбор Азиядагы постсоветтик калган үч өлкө - Түркмөнстан, Өзбекстан жана Тажикстан – андан да начар, "өкүмзорчул экономикалуу" мамлекеттер катары бааланды. Эл аралык адистердин айтымында, чөлкөмдөгү өкмөттөр ушу тапта "жапайы эркин экономикасын жеке кызыкчылыктарына баш ийген зордукчул ыкмалар" менен башкарууда.